Driemaal Schwarz, driemaal op de vlucht voor de nazi’s

[Recensie] De sfeer van De nacht in Lissabon doet aan de film Casablanca denken. De Tweede Wereldoorlog teistert Europa al ruim jaar. In steden rond de Middellandse zee en in Zuid-Europa waar de oorlog nog niet is uitgebroken, loopt het vol met Noord-Europeanen, gevlucht voor de oprukkende nazi’s. Joden, welgestelde burgers, linkse politieke activisten, vrijdenkers, maar ook Amerikanen die nog niet weg willen, slijten er hun dagen. De Europeanen proberen de juiste visums te krijgen om weg te komen, ze willen het liefst naar de VS, anderen hebben de hoop verloren. Sommigen plegen zelfmoord. De avonden zijn lang en warm, verveling slaat toe. Er ontstaan nieuwe contacten en vriendschappen. De emigranten brengen hun tijd door in restaurants en kroegen, geld is niet het probleem, een toekomst wel. Rond deze vertwijfelde groep op doorreis ontstaat een nieuwe economie. Woekeraars en vervalsers verdienen goud geld, prostituees en nachtclub eigenaren zien hun omzet stijgen. Duitsland waant zich in Europa oppermachtig, ook in deze Zuid-Europese steden is de Gestapo overal aanwezig, spionerend, mensen betrappend, lijsten aanleggen voor het moment dat ze er wel de baas zijn. Wie kun je vertrouwen?

We schrijven 1942 Lissabon. Portugal heeft een rechtse dictatuur maar stelt zich in neutraal op. Joden zijn er welkom. Het is aan het begin van een lange avond. Aan de kade waar een groot passagiersschip vertrekt ontmoeten twee mannen elkaar. Wie de ik-persoon is wordt niet helemaal duidelijk, hij is op zoek naar een visum voor hem en zijn vrouw. Van de andere man komen we meer te weten. Het is een gevluchte Duitser die zich uitgeeft onder de valse naam Schwarz. De Duitser lijkt aan het einde van zijn Latijn, hij wil niet langer vluchten. Schwarz biedt zijn nieuwe vriend zijn visums en zijn paspoort aan in ruil voor een nacht samen, voor een luisterend oor. De mannen trekken van kroeg naar kroeg, tot het ochtend is. Als Schwarz zijn verhaal heeft verteld eindigt het boek.

De nacht in Lissabon komt langzaam tot stand, het duurt even voordat je zin in het boek krijgt. De auteur neemt alle tijd, zijn schrijfstijl is wat stijf, vormelijk, alles wordt verteld en uitgelegd. Als gaandeweg blijkt dat Schwarz een verhaal wil vertellen over zijn grote liefde, weliswaar een onmogelijke liefde, wordt De nacht in Lissabon een intrigerend boek.

Voor de oorlog was Schwarz getrouwd met Helen, een mooie, eigenzinnige vrouw. Door toedoen van de nazibroer van Helen, Georg, wordt Schwarz gearresteerd. Na vele martelingen en ontberingen in een nazistrafkamp vlucht Schwarz Duitsland uit, Frankrijk in, waar hij vijf jaar woont. Hij ontmoet daar een oude man, die echt Schwarz heet, ook een gevluchte Duitser en die hem op de rand van de dood een vermogen schenkt. Als de oude Schwarz sterft neemt Schwarz II diens identiteit aan. Omdat hij nu geld en een vals paspoort heeft besluit hij zijn vrouw te gaan opzoeken. Via Zwitserland en Oostenrijk keert hij terug in Nazi-Duitsland. De geliefden hebben elkaar vijf jaar niet gezien, er was geen contact mogelijk. Ze blijken nog steeds hartstochtelijk van elkaar te houden, de eerste momenten zijn onwennig, dan kom de passie terug. Het verhaal raakt hier in een versnelling en wordt spannend, als lezer merkt je dan pas goed wat er op spel staat. Liefde met een grote L. Maar de boze broer woont in dezelfde stad als zijn zus en krijgt  argwaan. Er begint er een schaakspel tussen de Georg aan de ene kant en Helen en Schwartz aan de andere kant. Schwartz vlucht aan de vooravond van de oorlog weer naar Frankrijk met zijn vrouw. Ze leven enkele maanden onbekommerd in Parijs, maar dan vallen de Duitsers ook Frankrijk binnen. Het stel wordt geïnterneerd, ze ontsnappen, vluchten, uiteindelijk belanden ze in Lissabon.

Auteur van de roman is Erich Maria Remarque (1898 – 1970), veel mensen kennen zijn boek Van het westelijke front geen nieuws, over zijn belevenissen als Duitse soldaat tijdens de Eerste Wereldoorlog. In dit boek getuigt Remarque van zijn weerzin tegen de oorlog en tegen de demagogen die oorlogen starten. In De nacht in Lissabon is het al niet anders, maar nu speelt ook zijn hekel aan alles wat nationaalsocialistisch is een rol van betekenis. Remarque verzet zich niet zozeer vanuit een politiek bewustzijn tegen de nazi’s, treffend gesignaleerd door uitgever Christoph Buchwald in het nawoord bij het boek, maar eerder vanuit een enorme hekel aan de platvloersheid en wreedheid van het regime. Als een Duitse soldaat opmerkt, nadat Schwarz en Helen door een kroegbaas in Zuid-Frankrijk zijn bestolen, dat “zoiets iets bij ons niet kan gebeuren […], bij ons heerst orde”, denkt Schwarz: “Orde, […]. Ja, met martelingen, nekschoten en massamoord. Geef mij maar honderdduizend van die kleine bedriegers als die kroegbaas.”

De nacht in Lissabon laat zien wat de naziterreur met gewone mensen doet, gewone mensen die dromen van een gewoon leven met hun geliefden en familie; gewone mensen, geen helden, die door ongewone omstandigheden in absurde situaties worden gedwongen. Het boek gaat ook over de keuze tussen vluchten of terugvechten. Schwarz II wilde zich het liefst aan alles onttrekken, maar om zijn vrouw te redden keert hij terug, schuwt hij uiteindelijk geweld niet en kiest hij voor verzet. Zelf koos Remarque voor vluchten en wist hij op tijd naar de VS te ontkomen waar hij het Amerikaanse staatsburgerschap verkreeg en nog een paar mooie boeken schreef zoals De nacht in Lissabon. Uitgever Buchwald mag nog een aantal van zijn boeken laten vertalen.

—

Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles