Estland aan het begin van de negentiende eeuw: de edelman Timotheus von Bock heeft de tsaar de dure eed gezworen altijd en over alles niets dan de waarheid te zeggen. Maar als hij Alexander I een zeer openhartig memorandum zendt waarin hij het corrupte Russische regime aan de schandpaal nagelt, verdwijnt hij in de kerkers van de vesting Schlüsselburg. Zijn zwangere vrouw Eeva en haar broer Jakob, de verteller van het boek, blijven berooid achter zonder te weten waar Timotheus is opgeborgen.
Na negen jaren staat de nieuwe tsaar Nicolaas I Timotheus toe naar zijn landgoed terug te keren waar hij, tot aan zijn geheimzinnige dood in 1836, onder permanente bewaking het leven van een eregevangene leidt. Was hij een misdadiger, een gek of een revolutionair?
De gek van de tsaar, de bekendste historische roman van Jaan Kross, geeft een knap maar gruwelijk beeld van het door Rusland geregeerde Estland van twee eeuwen her. Maar meer nog dan een tijdsbeeld is het een meesterlijke roman die de tegenstelling tussen vrijheid en onderdrukking op beklemmende wijze schildert.
In 2020 is het honderd jaar geleden dat Jaan Kross (1920-2007) werd geboren. Hij startte zijn literaire carrière in de jaren vijftig na zijn terugkeer uit Siberië, waar hij acht jaar gedwongen woonde. Na zijn ballingschap specialiseerde hij zich in het genre van de historische roman. Kross wordt algemeen gezien als de grootste Estische schrijver van de twintigste eeuw.
‘De directheid van het dagboek en de geraffineerde manier waarop Kross daarin zijn literaire meesterschap demonstreert roepen een verre, voorbije wereld op, die de lezer heel dichtbij komt.’