Maand van de Filosofie
Juni is dit jaar de Maand van de Filosofie, met als thema “Het uur van de waarheid”. Het thema van de Maand van de Filosofie is gekozen voor de coronacrisis zijn kop opstak, maar het is toch met name nu erg relevant. Juist nu er zo veel mensenlevens afhangen van het beleid van de regering is de waarachtigheid van politieke leiders onontbeerlijk geworden.
Alicja Gescinska maakt de waarachtigheid dan ook het onderwerp van haar essay voor de Maand van de Filosofie. Waarachtigheid is eerlijkheid, in Gescinska’s essay problematiseert zij de leugens in de politiek en in het nieuws die tegenwoordig een gewone zaak zijn geworden. Lees meer over het essay van Gescinska in de recensie van onze hoofdredacteur.
Wat door veel mensen als waarheid wordt verondersteld trekken filosofen graag in twijfel. “Als er een ding is waar filosofen niet zo goed in zijn, is het pasklare oplossingen bedenken,” grapte Lianne Tijhaar, landelijk coördinator van de Maand van de Filosofie en docent filosofie aan de Universiteit van Amsterdam. De filosofie is er juist om vragen op te werpen en gesprekken te openen. Neem ons huidige dilemma uit de zorg: Code zwart op de IC, alle bedden zijn vol, wie krijgt dan de voorrang? Beslissingen rond dit soort ethische dilemma’s kunnen niet lichtvoetig genomen worden. De kennis van een millennia oude filosofische traditie helpt ons zinvolle gesprekken te voeren over de moeilijkste vraagstukken, maar komen we daarmee ook op een conclusie?
Gedachte-experiment: Het trolleyprobleem
Om problemen aanschouwelijk te maken bedenkt een filosoof vaak een gedachte-experiment. Een van de bekendste gedachte-experimenten is het trolleyprobleem. Dat gaat als volgt: De chauffeur van een op hol geslagen tram kan alleen nog afbuigen naar een nabijgelegen spoor. Op zijn huidige spoor zijn vijf mensen aan het werk, op het andere spoor maar één, iedereen die van buiten in contact komt met de tram is op slag dood. Mag de chauffeur nu van spoor wisselen om de vijf mensen te redden, of is dat moord? Het trolleyprobleem is bedrieglijk simpel. Het gaat erom dat, met de beslissing in deze situatie van spoor te wisselen, de chauffeur zich medeplichtig maakt aan het voorval. Veel mensen zouden echter opwerpen dat niet handelen in deze situatie een veel groter kwaad is.
De meeste mensen vinden met deze beschrijving van de situatie dat de chauffeur de hendel moet overhalen om zo veel mogelijk levens te redden, maar er zijn veel variaties mogelijk op het trolleyprobleem. Bijvoorbeeld: Een briljante chirurg heeft vijf patiënten die op sterven liggen. Iedere patiënt heeft een ander orgaan nodig om te overleven. Op een dag komt een gezonde wandelaar het ziekenhuis binnen voor een routine onderzoek. Bij het onderzoek ontdekt de chirurg dat hij met de organen van de wandelaar alle vijf zijn patiënten zou kunnen redden. Stel nu dat de verdwijning van de wandelaar geheel onopgemerkt zou blijven, is het moreel toelaatbaar voor de chirurg de wandelaar te doden om vijf levens te redden?
In deze situatie zijn mensen veel minder snel geneigd het welzijn van velen voor dat van een te stellen. Wat maakt deze situatie zo anders?
Theorie en praktijk
Nu is het de vraag in hoeverre we een gedachte-experiment met de praktijk kunnen vergelijken. Moeten we ouderen een opname weigeren, zodat we meer jongeren met een grotere overlevingskans kunnen redden? “Er zijn ethische tradities die al heel lang bezig zijn met dit soort scenario’s, alleen waren het dan gedachte-experimenten. Nu is het een reële situatie. Hier zie je dus ook wel de grenzen van de filosofie. Moeten we wel met al dat soort gedachte-experimenten op de proppen komen terwijl er nu daadwerkelijk levens op het spel staan? Vraagt dat niet juist om solidariteit?” aldus Lianne Tijhaar. Gedachte-experimenten zoals het trolleyprobleem zijn er om een dilemma aanschouwelijk te maken. Dat wil zeggen dat het zo veel mogelijk factoren buitensluit om tot het grote plaatje te komen, maar in de realiteit moeten we wel het gehele plaatje bekijken.
Filosofie in Nederland
Wat hebben we dan eigenlijk aan de filosofie?
Lianne Tijhaar: “Filosofie gaat over het leven, niet alleen over mijn leven, maar over het leven van iedereen. Dat maakt het denk ik zo belangrijk, juist ook voor een breed publiek. Als je het hebt over het belang van filosofie in deze tijd; een belangrijke taak van een filosoof is het bevragen van de maatschappelijke orde. Daarbij kun je denken aan veronderstellingen blootleggen, en vragen stellen zoals “Wat is een zinvol leven?” Juist in deze tijd komen er heel veel van dit soort vragen naar boven. Bijvoorbeeld over het klimaat. Hoe verhouden we ons tot de natuur? We hebben de natuur heel lang gezien als iets dat we weliswaar moeten beschermen, maar waar we ook tot in het oneindige gebruik van kunnen maken. Die verhouding komt nu op scherp te staan. Moeten we onszelf niet veel meer zien als een onderdeel van de natuur? Dat zijn vragen waar filosofen al meer dan 2000 jaar over hebben nagedacht, en nu staat het weer in alle kranten. Daarom hebben we nu heel veel aan die filosofische traditie. Hetzelfde geldt voor de coronacrisis, die werpt enorm veel grote vragen op waar de filosofie al eeuwenlang mee bezig is.”
Zou je nou meer willen horen over ethische dilemma’s en existentiële kwesties? De filosofie is in Nederland uitzonderlijk levendig en toegankelijk. “We hebben een heel bijzonder filosofisch klimaat in Nederland. Vooral ook omdat er allerlei filosofische nachten en andere activiteiten worden georganiseerd, ook buiten de Maand van de Filosofie. Je hebt bijvoorbeeld door heel Nederland filosofische café’s, zelfs hier in Deventer. Er zijn dus heel veel activiteiten voor een breed publiek te vinden, en dat is tamelijk uniek. Filosofen uit het buitenland weten niet wat ze zien als ze hier naar zulke evenementen komen.”
Lianne Tijhaar is ook oprichter van het filosofieportal phine.eu en hoofdredacteur van de toegankelijke filosofie blog Bij Nader Inzien. Als je op zoek bent naar een filosoof voor een lezing of een interview is dit waar je moet zijn, maar ook als je gewoon wat meer wilt weten over filosofie biedt Phine uitkomst. “Het is een hele mooie startpagina voor mensen met interesse in filosofie. Het geeft zowel inzicht in laagdrempelige activiteiten zoals filosofische cafés in de buurt, maar het laat ook zien welke cursussen of opleidingen je kunt volgen aan universiteiten en welke boeken er verschijnen. Ook voor het breder publiek is het een hele mooie website.” Phine is nog aan het uitbreiden, er wordt nu met name gewerkt aan meer nieuws rondom de filosofie.
Kortom, de filosofie is nergens zo toegankelijk als in Nederland. Ben je geïnteresseerd? Neem eens een kijkje op phine.eu, of bijvoorbeeld op de toegankelijke blog Bij nader inzien, waar academische filosofen bloggen over actuele vraagstukken.
—
Door Remus Thijssen