(Tilburg 1950, woonachtig in Amsterdam) is literair criticus en essayist. Hij was, respectievelijk is medewerker van de Volkskrant en NRC Handelsblad. Daarnaast doceerde hij tot voor kort cultuurgeschiedenis aan de UvA. Hij publiceerde talloze essays en diverse essaybundels, w.o. Onleefbare waarheden. Drie lezingen over literatuur en literaire kritiek (1990), Schoten in de concertzaal. Over literatuur, politiek en het Kwaad (1993), De fatale cirkel (1997) en De schaduw van de Vooruitgang (2003). Begin 2015 verscheen De esthetische revolutie – Hoe Verlichting en Romantiek de Kunst uitvonden.
240 Recensies
30-07-2021
Het spleen van Parijs
Het jaar van Bodelaire Hij werd miskend tijdens zijn leven, maar aanbeden na zijn dood. Zijn genie blijkt uit zijn poëzie en brieven, die nu in een nieuwe vertaling zijn verschenen. [Recensie] Een van de merkwaardigste prozagedichten in Baudelaire’s Le Spleen de Paris (1869) gaat over een moeder, wier zoontje zelfmoord heeft gepleegd. In het huis van de schilder, bij wie het...
27-05-2021
Captain Beefheart
Leven tussen hoekige ritmes, de snerpende gitaren, de uitzinnige saxofoon en mondharmonica [Recensie] Tot op het bot ging de muziek van Captain Beefheart and his Magic Band. Dankzij de vreemde hoekige ritmes, de snerpende gitaren, de uitzinnige saxofoon en mondharmonica, en bovenal die stem, de meest schorre, meest raspende stem uit de popmuziek, waarvoor het woord ‘doorrookt’ zelfs als eufemisme...
23-05-2021
Spinoza, vrijdenker of fascist?
Over de reputatie van een verlicht denker Dat Spinoza geen moderne liberaal was, staat buiten kijf. Maar hem verbinden met het fascisme, is wel heel bizar. [Recensie] Tijdens zijn leven en nog lang daarna werd Nederlands grootste filosoof Benedictus of Bento de Spinoza (1632-1677) alom verketterd als godloochenaar en atheïst. Zijn geschriften werden verboden, zijn aanhangers vervolgd. Wat een verschil...
16-05-2021
De ondergang van de Islamitische wereld
Culturele revolutie voor moslims [Recensie] Wijzen de gebeurtenissen in Tunesië en Egypte [de recensie is uit 2011/red.] op een verval van de islamitische wereld of zijn ze juist een teken van vitaliteit? De opstand van het volk en de ineenstorting van het regime kunnen op twee manieren worden geïnterpreteerd: als bewijs van de kracht van het volk of als bewijs...
13-05-2021
Beschaving of wat er van over is
Strijden tegen cultuurrelativisme [Recensie] In de media, ook in deze krant, duikt de laatste tijd steeds vaker de naam op van Theodore Dalrymple. In 2001 verscheen zijn essaybundel Life at the bottom (drie jaar later vertaald als Leven aan de onderkant) vol verontrustende berichten over het verloederde leven van de Britse onderklasse. Dalrymple sprak uit eigen ervaring, want jarenlang was...
25-04-2021
De crisis van de geest
Drie essays over de toekomst van Europa [Recensie] De Franse dichter schreef over Europa naar aanleiding van de Eerste Wereldoorlog, ruim honderd jaar geleden. Maar zijn recent vertaalde essays zijn nog altijd actueel. De twee brieven die bekend zijn geworden onder de titel La crise de l’esprit, schreef de Franse dichter Paul Valéry in 1919 naar aanleiding van de Eerste Wereldoorlog....
04-04-2021
Sterf oude wereld
Nadenken over de toekomst zonder durf en verbeeldingskracht [Recensie] De titel heeft op het eerste gezicht iets overbodigs: Sterf oude wereld. Wat doen oude werelden anders dan sterven, tenminste volgens een bepaalde – cyclische – kijk op de geschiedenis? Wie zijn boek (dat blijkens de ondertitel een inleiding op de 21ste eeuw wil zijn) zo’n titel geeft, gaat er kennelijk...
04-04-2021
Je moet niet doen of alles hetzelfde is
Pamflet tegen cultuurrelativisme [Recensie] Bij een pamflet dat tot titel heeft Je moet niet doen of alles hetzelfde is, vraag ik mij af: wie doet dat dan? Ik ben nog nooit zo iemand tegengekomen – iedereen maakt onderscheid, iedereen oordeelt. Toch heeft Jacques Kruithof, schrijver van het pamflet, een paar uitzonderingen gevonden. En wel in de persoon van ‘ex-popprofessor’ René...
02-04-2021
A History of Reading
[Essay] Er is een kort verhaal van Roland Topor, getiteld Geestelijk voedsel, over een imbeciel kind dat elke nacht de slaapzaal verlaat om beneden in de bibliotheek te gaan lezen. De volgende ochtend wordt het daar aangetroffen, slapend in een luie stoel met Kants Kritik der reinen Vernunft op de schoot. Naderhand komt ook de Kritik der praktischen Vernunft aan...
24-03-2021
Joseph Fouché. Portret van een politicus
Zijn verslaving aan macht werd hem uiteindelijk fataal Uit Stefan Zweigs biografie van de 19de-eeuwse Franse politiechef Fouché en uit Georges Dariens roman De dief blijkt dat cynisme ook een positieve eigenschap kan zijn. [Recensie] Cynisme wordt tegenwoordig zelden positief beoordeeld. Cynici gelden als ontgoochelde nihilisten, die het zich wel erg makkelijk maken door te denken dat de wereld toch niet te...
07-03-2021
Waterlanders
De staat van Nederland [Recensie] Henk Pröpper lijkt met Waterlanders precies op tijd te komen [boek en recensie uit 1995/red.]. Bespiegelingen over de moraal van Nederland, luidt de ondertitel van zijn boek, en daaraan zou wel eens behoefte kunnen bestaan in het onlangs aangezwengelde debat over het belang van de nationale identiteit. Erg veel animo heeft dat debat overigens tot...
03-03-2021
Het Nederlandse onbehagen
Over de geringe belangstelling voor de eigen geschiedenis en cultuur van Nederlanders [Recensie] In de epiloog van Hans Magnus Enzensbergers Ach Europa! wordt een even herkenbaar als weinig vleiend portret getekend van de Nederlander. De epiloog speelt zogenaamd in 2006 en Enzensberger beschrijft een gesprek met een Haagse veilingmeester die zojuist drie à vier miljoen dollar heeft verdiend met een...
28-02-2021
Writings on an ethical life
De pragmatische aanpak van Peter Singer naar dierenrechten [Recensie uit 2001] De Nederlandse politiek mag de Oranjes dankbaar zijn. Als gevolg van hun escapades krijgen de politici tenminste van tijd tot tijd te kampen met problemen die zij tot bijna ieders tevredenheid kunnen oplossen. Hoe ‘precair’ en ‘gevoelig’ het voorgenomen huwelijk van de kroonprins ook mag liggen, als probleem is...
21-02-2021
The Medea Hypothesis
Klimaatcrisis: Medea contra Gaia [Recensie] Poëzie is bedrog, vonden veel Verlichtingsfilosofen, en ze gaven de voorkeur aan filosofie, geschreven in eerlijk, helder proza. Toch wisten ze heel goed hoe nuttig gedichten waren geweest als aangename en voor iedereen toegankelijke verpakking voor morele en wetenschappelijke waarheden. Die functie kan de poëzie nog altijd vervullen, juist in de moderne wetenschap waar de...
17-02-2021
Dier, bovendier
De twintigste eeuw door de ogen van het adellijke lipizzaner paard [Recensie] Wat zijn lipizzaners? Voordat ik het nieuwe boek van Frank Westerman las, had ik geen idee. Mijn kennis van het paard kent zijn beperkingen. Uit Dier, bovendier begrijp ik hoe dom mijn onwetendheid is, want het gaat om de wereldberoemde witte paarden van de Habsburgers, die sinds 1580...
14-02-2021
De wereld zonder ons
Het gaat niet om de aarde, het gaat om de mensheid [Recensie] Van oudsher is de mensheid gefascineerd door haar eigen ondergang. Het begint al met de Zondvloed of – iets minder ambitieus – met de vlammenzee waardoor Sodom en Gomorra werden verzwolgen. Vrijwel steeds is er sprake van schuld en boete, de symptomen van een kennelijk onuitroeibaar masochisme. Enkel...
17-01-2021
Het menselijke kwaad
Als de meeste mensen deugen, waarom is het dan zo vaak misgegaan in de geschiedenis? In twee boeken wordt onderzocht waar het kwaad vandaan komt. Een standaardtheorie blijkt echter niet te bestaan. Veel kwaad wordt bepaald door toevalligheden. [Recensie] Wie betoogt dat de meeste mensen deugen, zoals Rutger Bregman in zijn bestseller met die titel, loopt wel tegen een probleem...
06-06-2020
Het woeden der gehele wereld
Terug naar Maassluis [Recensie] Er bestaat in Nederland geen betrouwbaarder schrijver dan Maarten ‘t Hart. Wie van hem een boek openslaat, weet wat hij verwachten kan. Ook ‘t Harts nieuwe roman Het woeden der gehele wereld hoeft daarom niemand teleur te stellen, die niet op een verrassing uit is. Zuinigheid, muziek, platonische liefde, een gereformeerde jeugd in Maassluis, de “troostrijke...
22-05-2020
De voorzitter
Een mager cabaretnummer [Recensie] Ronald Giphart windt er geen doekjes om in zijn novelle De voorzitter. Epi Brons, de voorzitter in kwestie, is een weerzinwekkend zwijn, en dat wil hij weten ook. Al op de tweede bladzijde vermeldt hij zijn “aardappelneus” en zien we hem met bankbiljetten zwaaien. Hier is – hij zegt het zelf – een “verwerpelijke prolurk” aan...
15-05-2020
TussenEenPersoon
Ik heb jouw verhaal afgenomen en je een rol gegeven in het mijne [Recensie] Wat meteen opvalt aan de eerste roman van Esther Gerritsen (1972) is de titel: Tussen Een Persoon. Op het omslag wordt het zelfs aan elkaar geschreven, als TussenEenPersoon. Dat ziet er nog merkwaardiger uit. Wat zou het kunnen betekenen? Lang houdt de schrijfster ons niet in...
15-05-2020
Volledige Werken 8
De laatste roker [Recensie] W.F. Hermans, die afgelopen zondag zeventig werd [1 september 1991, red.], heeft langzamerhand zoveel geschreven dat men zich kan afvragen of hij nog ooit met iets nieuws zal komen dat niet al op de een of andere manier in zijn oeuvre aanwezig is. Iets volkomen nieuws lijkt inderdaad onwaarschijnlijk, maar voor variaties, aanvullingen en nieuwe benaderingen...
08-05-2020
Zomervlucht
Liefde, dood en literatuur [Recensie] In het tweede deel van zijn brievenboek Kroniek van een karakter (1988) schreef Jeroen Brouwers dat met de voltooiing van zijn roman De zondvloed aan zijn literaire leven een einde zou zijn gekomen. Wat hij te zeggen had, zou hij dan hebben gezegd. En inderdaad: De zondvloed, dat een paar maanden later verscheen, had alles...
01-05-2020
De heilige Antonio
Onbenullige anekdotes [Recensie] “Elke goede schrijver probeert zijn lezers te verleiden tot verder lezen,” schrijft Arnon Grunberg in zijn essaybundel De troost van de slapstick. Een grotere open deur valt er bijna niet in te trappen. Welke schrijver zou immers zo gek zijn om het tegendeel te proberen? Toch heb je volgens Grunberg massa’s schrijvers die in de praktijk alles...
29-04-2020
Weerborstels
De schaamte verdampt in de sierlijke beweging van de taal [Recensie] Onuitputtelijk als het leven zelf is de voorraadkamer waaruit A.F.TH. van der Heijden de stof haalt voor zijn romancyclus De tandeloze tijd. Na een proloog, drie dikke delen en een vierde deel in aantocht blijkt er toch nog van alles te zijn overgeslagen, bewaard voor later. Voor het boekenweekgeschenk...
24-04-2020
Volledige werken 6
In de mist van het schimmenrijk [Recensie] Aan gevoel voor ironie heeft men kennelijk geen gebrek bij de CPNB: uitgerekend aan W.F. Hermans het boekenweekgeschenk 1993 toevertrouwen, terwijl de autobiografie en de biografie tot thema van de week zijn gekozen. Iedereen weet zo langzamerhand dat Hermans met egodocumenten, althans in literaire zin, niet veel op heeft. Het “oorlogsdagboek” dat hij...
17-04-2020
Volledige Werken 15
Malle Hugo [Recensie] Je hoeft geen gretige freudiaan te zijn om in de “vermaningen en beschouwingen” van W.F. Hermans’ nieuwe bundel Malle Hugo de sporen terug te vinden van een curieus vader-zoonconflict. De zoon heeft zich kritiek op de vader veroorloofd en deze slaat nu meedogenloos terug. Zoonlief (dat wil zeggen Hugo Brandt Corstius, lezers van de Volkskrant beter bekend...
12-04-2020
De onzichtbare maat
De verlichte mens is een consumerend varken Volgens rechtsfilosoof Andreas Kinneging deugt er weinig of niets van onze moderne wereld. Hij wil terug naar een wereld waarin goed en kwaad nog helder te onderscheiden waren: die van de Griekse filosofie en het christendom. [Recensie] In zijn nieuwe boek De onzichtbare Maat. Archeologie van goed en kwaad geeft Andreas Kinneging, hoogleraar rechtsfilosofie in...
10-04-2020
Het Hof van Barmhartigheid
De beide romans barsten welhaast uit hun voegen [Recensie] A.F.Th. van der Heijden begint steeds meer op Lou de Jong te lijken. Net als de geschiedschrijver van het koninkrijk in de tweede wereldoorlog heeft hij de neiging de opeenvolgende delen van zijn magnum opus steeds dikker te maken. En nu, met het lang verwachte en eindelijk verschenen derde deel van...
03-04-2020
Het wonder
Aan wonderen geen gebrek [Recensie] Aan wonderen is in de wereld van J.M.A. Biesheuvel geen gebrek. Van de brommer op zee in zijn debuut In de bovenkooi tot het titelverhaal van zijn nieuwste bundel Het wonder. Maar waaruit bestaat het wonder precies in dit laatste verhaal? Dat is minder makkelijk te zeggen, want meerdere mogelijkheden dienen zich aan. Biesheuvel beschrijft...
26-03-2020
Hotel Vertigo
Hoe diep kan iemand vallen na te zijn aangeraakt door de goden? Hotel Vertigo, de achtste roman van Kees ‘t Hart, lijkt in sommige opzichten gewoner dan zijn voorgangers. Waar zijn bijvoorbeeld de bizarre verbale erupties gebleven, die in het verleden de handeling geregeld lieten ontsporen? In deze spannende roman houdt de schrijver de touwtjes strak in handen, wat niet...
20-03-2020
De onzichtbare jongen
Kraak en smaakloos realisme [Recensie] Na het lezen van een roman van Bernlef (de voorletter J. is blijkbaar een paar jaar geleden zoekgeraakt) heb ik eigenlijk steeds dezelfde reactie: interessante, belangwekkende thematiek, maar wat is het allemaal grauw en grijs opgeschreven! Kraak en smaakloos realisme – zonder dat de inzet strikgenomen realistisch kan worden genoemd. Integendeel, het is niet Bernlefs...
13-03-2020
Ik heb altijd gelijk
Over de vrijheid van schrijvers [Recensie] Naar aanleiding van de moord op Theo van Gogh [2004/red.] is de afgelopen tijd herhaaldelijk herinnerd aan het proces tegen Willem Frederik Hermans uit 1952, aangespannen na een voorpublicatie uit Ik heb altijd gelijk in het tijdschrift Podium. Heeft een schrijver of columnist de vrijheid om er maar op los te kwetsen en te...
13-03-2020
Buitenwegen
Poëticaal reservaat [Recensie] Ondanks drukbezochte Nachten van de poëzie en voorleessessies in de particuliere huiskamer heeft de Nederlandse poëzie veel van een beschermd natuurgebied. Een reservaat met bijna evenveel lezers als dichters, waaruit slechts af en toe een ontsnappingspoging met succes wordt bekroond. De kans dat hierin verandering zal komen, lijkt niet erg groot. Ook al heeft bijna iedereen wel...
06-03-2020
De verloving
Veel blijft duister [Recensie] Veel blijft duister in De verloving, een nieuwe novelle van Huub Beurskens. De tekst van een honderdtal bladzijden valt uiteen in twee delen, twee afzonderlijke verhalen met elk een eigen titel: ‘De tunnel’ en ‘De berg’. Het eerste verhaal wordt verteld door een zekere Jacques, een vijftigjarige bankbediende met een passie voor modelspoorbouw; in het tweede...
06-03-2020
De mensheid zij geprezen
Een nieuwe Lof der Zotheid [Recensie] Het woord ‘nihilisme’ heeft tegenwoordig een belegen klank, het lijkt thuis te horen bij bezorgde pedagogen of met de religie worstelende wijsgeren. Het fleurt pas op als je de naam van W.F. Hermans ermee verbindt. (Of uiteraard die van Nietzsche, maar laat ik me tot Nederland beperken.) “Scheppend nihilisme, agressief medelijden, totale misantropie” –...
28-02-2020
Het meesterstuk
Bij opera hoort overdrijving [Recensie] Bij opera hoort overdrijving, hartstocht, pathos. Het libretto is meestal een draak, maar zang en muziek verheffen het verhaal moeiteloos boven zijn aardse beperkingen, als ’t goed gaat tenminste. Goed gaat ’t in Don Giovanni, dank zij Mozart, minder dank zij Da Ponte, die voor het libretto tekende. Zonder Mozarts genie zou deze opera nooit...
28-02-2020
Eclips
Een bizarre situatie [Recensie] Bernlef schrijft meestal romans en verhalen die volkomen realistisch schijnen. Personages, plot, omgeving – het is allemaal steeds zeer herkenbaar, alledaags, zelfs wanneer het buitenland tot decor is gekozen. Toch krijg je niet de indruk dat het hem in de eerste plaats om realisme is te doen. De werkelijkheid van alledag is eerder een uitgangspunt om...
21-02-2020
Boy
Zonder naam en zonder verleden [Recensie] Sinds J.Bernlef veertig jaar geleden debuteerde (met de dichtbundel Kokkels), is er een gestadige stroom op gang gekomen van gedichten, verhalen, romans, essays, kritieken – ik herinner me zelfs een ouderwets ‘winterboek’ van zijn hand. Met Brakman en Brusselmans (zou het misschien aan de beginletter liggen?) behoort hij tot de meest productieve auteurs van...
12-02-2020
Die Belasteten. 'Euthanasie' 1939-1945. Eine Gesellschaftsgeschichte.
Over de moord op 200.000 (geestes)zieken, gehandicapten en bejaarden [Recensie] Vergeleken bij zes miljoen lijkt tweehonderdduizend niet veel. Maar dat is het wel als het om slachtoffers gaat, in dit geval de slachtoffers van de ‘euthanasie’-acties, die tussen 1939 en 1945 in Duitsland hebben plaatsgevonden. De massamoord op geesteszieken, gehandicapten, chronisch zieken en bejaarden is desondanks veel minder bekend dan...
08-02-2020
Een hiernamaals
Onvrede met de autobiografische romans [Recensie] Ze beginnen iets zeer vertrouwds te krijgen, de klachten over het te veel aan autobiografie in de Nederlandse roman. Hoe vaak wordt er niet gevraagd om méér verbeelding, méér fantasie en minder narcistische zelfvergroting? Zulke klachten en zulke vragen zul je alleen niet gauw bij het grote publiek vernemen; dat heeft, getuige de bestsellerlijsten,...
07-02-2020
De terugkeer van Bonanza
Satire van het commercieel medialand [Recensie] De meeste satire moet het hebben van reductie en vergroting. Mensen en dingen worden teruggebracht tot hun vermeende essentie, en die neemt vervolgens, opgeblazen tot karikatuur, de plaats in van de werkelijkheid. De satiricus biedt zijn lezers een groteske wereld aan, waarop met woede, met geschater of met beide kan worden gereageerd. Om De...
07-02-2020
Tralievader
De vader heeft “kamp” [Recensie] Sober, laconiek, ingehouden, onopgesmukt – hoeveel Nederlandse romans en verhalen zijn in de loop der tijd met deze adjectiva aangeprezen? Er moet onderhand een forse boekenkast mee te vullen zijn. Het grote woord is in de Nederlandse literatuur bijna een marginaal verschijnsel geworden, ook al weten schrijvers als Mulisch, Brakman of Van der Heijden er...
01-02-2020
Wilde boomgaard
Een boek met veel gezichten [Recensie] Wilde boomgaard, de nieuwe roman van Huub Beurskens, is een boek met veel gezichten. Het begint als een jeugdherinnering, wordt onderbroken door een lang parabel-achtig verhaal, kent een fantastische wending en herinnert nu eens aan het grand guignol, dan weer aan een smartlap. Duidelijk is dat Beurskens het minder geslaagde realisme van zijn vorige...
31-01-2020
Aan de vrouw
In deze klassieker zijn meisjes ‘aanbiddelijke vaten vers vlees’ Meisjes zijn ‘aanbiddelijke vaten vers vlees’ in Joris-Karl Huysmans’ net vertaalde klassieker Aan de vrouw. Geen wonder dat Houellebecq er een liefhebber van is. [Recensie] Joris-Karl Huysmans (1848-1907) bewonderde Degas. In diens vrouwelijke naakten bespeurde hij “een aandachtige wreedheid, een geduldige haat”, aldus een essay in de door Piet Meeuse als Voorkeuren vertaalde...
31-01-2020
Gstaad
Soms lijkt de wereld inderdaad op een gekkenhuis [Recensie] Sinds vorige week [dit artikel komt uit 2000/red.] staat het dus wetenschappelijk vast: Marek van der Jagt en Arnon Grunberg zijn een en dezelfde persoon. Voor de speurzin van de computer blijkt geen enkele schrijver veilig. Hoezeer hij zich ook tracht te verbergen, zijn literaire ‘DNA’ verraadt hem. Jammer, want ook...
31-01-2020
Altijd weer vogels die nesten beginnen
Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur [Recensie] Hugo Brems heeft het laatste, door hem geschreven deel van de nieuwe officiële Geschiedenis van de Nederlandse literatuur (dat samen met deel één over de vroege middeleeuwen, geschreven door Frits van Oostrom, het eerst is verschenen) Altijd weer vogels die nesten beginnen genoemd. Het eind wijst terug naar het begin – de klassieke...
29-01-2020
The Faustian Bargain. The Art World in Nazi
xx [Recensie] Het Derde Rijk staat niet bepaald bekend als een periode van grote artistieke bloei. Toch is er waarschijnlijk geen regime in de wereldgeschiedenis geweest dat zich zo intensief met kunst heeft beziggehouden als dat van Adolf Hitler. Nog in de laatste dagen van zijn heerschappij, toen het Russische geschut Berlijn in een puinhoop veranderde, kon de Führer in...
24-01-2020
Drijfzand koloniseren
Hoogstens kan er eventjes huiverend worden gegrijnsd [Recensie] Het nieuwe boek van A.F.Th. van de Heijden Drijfzand koloniseren (ondertitel: De erven Movo) begint met een lange opsomming van de ‘dramatis personae’. Geen overbodige luxe, want wie heeft alle personages uit De Movo Tapes (2003), het nulde deel van A.F.Th.’s nieuwe romancyclus Homo duplex, nog paraat? Het was al een hele klus om...
24-01-2020
Suez
De roman iets van een pastiche [Recensie] In een van zijn columns uit Vrij Nederland (gebundeld in Heilige monsters) bracht Bas Heijne de situatie van zijn literaire generatie ter sprake. Naar aanleiding van enkele auteurs uit het angelsaksische taalgebied (David Leavitt, Jeanette Winterson) wees hij op “een onweerstaanbare drang tot bewegen” die bij de “interessantste nieuwe schrijvers” viel waar te...
24-01-2020
De ontdekking van de hemel
Mulisch’ totaalroman [Recensie] Harry Mulisch schrikt, zoals bekend, niet terug voor grote zaken. Maar nog niet eerder is het resultaat zo groot uitgevallen als in zijn nieuwe roman De ontdekking van de hemel. Met zijn bijna negenhonderd bladzijden heeft het boek iets van een summa, een ultieme samenvatting van wat Mulisch zijn hele schrijversleven lang heeft bewogen. De 65 hoofdstukken,...
22-01-2020
War Machine. The rationalisation of slaughter in the modern age
De oorlog in het brandpunt van de moderne tijd [Recensie] Emile Zola’s roman La bête humaine eindigt met een even schitterende als schrikwekkende beschrijving van een trein, die zonder machinist voort dendert in de nacht – op weg naar het front. “Als een blind en doof beest losgelaten tussen dood en vernietiging, rolde de machine voort, geladen met kanonnenvlees, soldaten...
17-01-2020
De sater
In de eerste plaats een literair spel [Recensie] Literatuur is besmettelijk. Wie veel leest, krijgt op zeker moment de aanvechting zelf ook iets te schrijven. Maar de belezenheid blijkt dan opeens een nadeel te zijn; het valt niet mee op het papier te concurreren met al die meesterwerken in het geheugen. Om onbevangen te kunnen schrijven moet veel worden vergeten....
15-01-2020
The German trauma. Experiences and reflections 1938-2000
Essays over het nazisme [Recensie] Elf jaar was Gitta Sereny in 1934, toen zij op haar Engelse kostschool een opstel schreef met als titel The happiest day of my holiday. Die vakantie was zoals gebruikelijk doorgebracht in Wenen, waar zij in 1923 was geboren als kind van anglofiele en van origine Hongaarse ouders. Na elke vakantie reisde zij terug naar...
10-01-2020
Dan Dada doe uw werk!
Avant-gardistische poëzie uit de Lage Landen [Recensie] Bestaat er nog een avant-garde in onze poëzie? Iedereen doet zijn of haar ding, maar een idee van vooruitgang in de kunsten lijkt niemand meer te hebben. Zonder vooruitgangsidee geen avant-garde. Pas als men het gevoel heeft dat de geschiedenis progressie vertoont, liefst met dramatische stroomversnellingen, apocalyptische ondergangen en revoluties, heeft het zin...
10-01-2020
Bruno's optimisme
Ontsnappen uit de Familienroman [Recensie] Aan energie en ambitie ontbreekt het Oscar van den Boogaard niet. Drie romans heeft hij inmiddels gepubliceerd, in amper drie jaar. Na Dentz (1990) en Fremdkörper (1992) is nu Bruno’s optimisme verschenen, de `proloog’ bovendien van een trilogie die Het oceanisch verlangen gaat heten. Een belofte voor de toekomst. En dat mag ook wel, want...
08-01-2020
Wetenschap en intuïtie. Het Duitse romantisch-speculatief natuuronderzoek rond 1800
De natuur als alomvattend dynamisch en bezield organisme [Recensie] Een van de meest wonderlijke hoofdstukken uit de geschiedenis van de moderne natuurwetenschappen werd geschreven in Duitsland ten tijde van de Romantiek. Terwijl bijna overal elders in Europa het mechanistische wereldbeeld van Newton triomfeerde, ontstond onder Duitse romantici en filosofen een reactie, waarbij de natuur niet meer werd opgevat als een...
03-01-2020
Iemandsland
Vijftig mini-verhalen, lees er bij voorkeur één per week [Recensie] “Experimentele ego’s,” zo noemt Milan Kundera romanpersonages in De kunst van de roman (1986). Ze lijken op hun auteur, maar wijken er ook van af, ze vertegenwoordigen mogelijkheden die kennelijk in hem of haar besloten liggen – anders hadden ze niet bedacht kunnen worden. Niet minder dan vijftig van zulke...
03-01-2020
Groente
Een tuinier in eigen hoofd [Recensie] Van oudsher geldt de tuin als een symbool van orde en overzichtelijkheid. Van de Hof van Eden tot de stoïsche oase, waar Justus Lipsius het in zijn De constantia (1584) over had: “Zijn de mensen je tot last? hier zul je tot je zelf komen. Hebben bezigheden je uitgeput? hier zul je met nieuwe...
29-12-2019
A woman, a man, and two kingdoms
[Recensie] De achttiende eeuw doet twee eeuwen later soms denken aan een verloren paradijs. Vanwege het enthousiasme voor rede en wetenschap, het besef aan het begin te staan van een nieuw tijdperk, het vermetele geloof in een oneindige vooruitgang. De schaduwzijden van de Verlichting bleven nog onzichtbaar, behalve tijdens de Franse Revolutie, maar toen was de eeuw al weer bijna...
27-12-2019
Indische duinen
Familie, ze maken je kapot [Recensie] “Familles, je vous hais!”, schreef ooit André Gide. In Adriaan van Dis’ nieuwe roman Indische duinen lezen we: “Familie, ze maken je kapot.” Een klein maar niet onbetekenend verschil, naar blijkt. Hoewel de haat bij Van Dis zeker niet ontbreekt, ligt het accent op iets anders, op de noodzaak om te achterhalen wat de...
27-12-2019
Met mijn smoel in mijn handen
Deze prikkelende dagboeken zijn nog steeds relevant [Recensie] Bestaat er een relatie tussen aantal en moraal? Je zou zeggen dat die relatie er niet zou mogen zijn: goed en kwaad gelden toch voor iedereen. In zijn Dagboek laat de Poolse schrijver Witold Gombrowicz (1904-1969) zien dat het ook heel anders kan gaan. Op een dag loopt hij op het strand en ziet...
27-12-2019
Naar Merelbeke
Ook in zijn autobiografische roman dringt het fantastische zich naar de voorgrond [Recensie] Iedere schrijver put uit zichzelf, maar niemand doet dat zo openlijk als de autobiograaf. Het spoor terug volgend wordt hij de historicus en zo nodig de archeoloog van zijn eigen verleden. Een bewegend zelfportret is het resultaat – bewegend, omdat bijna onvermijdelijk in de beschrijving ook het...
25-12-2019
Les voix de la liberté
[Essay] In 1922 publiceerde Léon Daudet Le stupide XIXe siècle. Een titel die al zoveel over de inhoud lijkt te verraden, dat je het boek nauwelijks nog hoeft te lezen. En inderdaad, Daudet (destijds een van de voormannen van de ultra-rechtse Action Française) geeft zijn lezers precies wat de titel belooft: een frontale aanval op de negentiende eeuw met haar...
22-12-2019
De zuilen van Hercules
Strijdbare kritiek op de bestaande conventies [Recensie] Zowel Harry Mulisch als Andreas Burnier hebben ooit een dik boek geschreven waarin zij hun wereldbeeld uiteenzetten. Dat is niet hun enige overeenkomst. Tussen De compositie van de wereld (1980) en De droom der rede (1982) bestaan grote verschillen, maar beide boeken hebben iets essentieels met elkaar gemeen: ze voegen zich geen van...
20-12-2019
Het huis M.
De warmbloedige freule [Recensie] Van de boeken van Atte Jongstra moet je houden. Ze verenigen een minimum aan begrijpelijkheid en een maximum aan verbale vrolijkheid. Wie een betrouwbaar realistisch verhaal verlangt, is bij hem aan het verkeerde adres. Zijn romans spotten met elke eenduidigheid, zitten barstensvol grappen, dubbele bodems, terzijdes en uitweidingen. Elke poging achteraf te recapituleren wat je eigenlijk...
18-12-2019
Nationalism, Antisemitism, and Fascism in France
Voor het antisemitisme hadden de Fransen geen Duitsers nodig ]Recensie] De vandalen die twee weken geleden [mei 1990/red.] huishielden op het joodse kerkhof van Carpentras, hebben in elk geval één ding duidelijk gemaakt: het antisemitisme leeft niet alleen in de Sovjet-Unie, Oost-Europa of het Midden-Oosten, maar ook in Frankrijk. De massale demonstraties die op de wandaad zijn gevolgd nemen die...
15-12-2019
The seduction of unreason. The intellectual romance with fascism from Nietzsche to postmodernism.
Het debat over de verlichting: tegenstemmen horen erbij [Essay] Nog niet zo heel lang geleden klonk geregeld kritiek op de Verlichting. Met haar abstracties, haar universalisme en haar eenzijdige rationaliteit werd zij medeverantwoordelijk gesteld voor het negentiende-eeuwse imperialisme en het twintigsteeeuwse totalitarisme. Het Verlichtingsdenken had geen oog of plaats gehad voor het ‘andere’, het was een egaliseringsmachine geweest, die zowel...
13-12-2019
Het land van herkomst
Vanuit het bijna maniakale streven niets te vergeten [Recensie] In zijn bundel ‘notities’ getiteld In deze grootse tijd (postuum gepubliceerd in 1947) somt Du Perron een aantal categorieën op van lezers die zijn grote roman Het land van herkomst uit 1935 verkeerd hebben begrepen. De vierde categorie komt er nog het minst ongunstig van af. Het gaat om lezers “die...
13-12-2019
Cellojaren
De werkelijkheid blijft buiten schot [Recensie] Een meisje dat niet zoals haar moeder wil worden en zich daarom een nieuwe naam aanmeet: “Wanda Lota, het meisje dat nooit meer groeien zal.” Een zakenman die in Zweden de stad bezoekt waar hij vijfentwintig jaar eerder een meisje heeft bemind, van wie hij toevallig de tragische sporen terugvindt. Een man die in...
13-12-2019
Hudigers Hooglied
Hoe de liefde zichzelf kan dwarszitten [Recensie] Een Amsterdams echtpaar dat zich terugtrekt in een huisje op het Franse platteland – voor een roman lijkt het geen erg opwindend gegeven. Je kunt die roman haast bij voorbaat uittekenen. Een hoop gezaag en getimmer, geploeter in de tuin, contacten met pittoreske dorpelingen, veel wandelingen in bos en veld, en zo nu...
11-12-2019
Sites of memory, sites of mourning. The Great War in European cultural history
De Eerste Wereldoorlog als kantelpunt in de geschiedenis [Essay] In een van zijn Geschichtphilosophische Thesen schrijft Walter Benjamin over een schilderij van Paul Klee, dat Angelus Novus heet. Met grote ogen, opengesperde mond en uitgestrekte vleugels lijkt de engel zich te verwijderen van iets waar hij naar staart. Zo, meent Benjamin, moet de ‘engel der geschiedenis’ eruit zien. Zijn blik...
06-12-2019
Familieziek
Van Dis vertelt zijn anekdotes precies en beeldend [Recensie] De titel van Adriaan van Dis’ roman Familieziek lijkt bijna een excuus. Alweer een boek over dat merkwaardige gezin in de Hollandse duinen, van wie iedereen – op de in Nederland geboren zoon na – nog met één voet in Indië leeft. Nu is het geen schande als je gek op...
06-12-2019
De helleveeg
Familie is één groot loyaliteitsconflict [Recensie] Toen in 1996 het dubbele derde deel verscheen, leek het er even op dat A.F.Th. van der Heijden De tandeloze tijd eindelijk had afgerond. Sindsdien is alles weer onzeker geworden. Van der Heijden begon een nieuwe cyclus (Homo duplex), zo mogelijk nog ambitieuzer van opzet dan zijn voorganger, en vorige week, op de dag...
04-12-2019
Adam Seconde
Een wonderlijker boek is dit jaar niet verschenen [Recensie] Een wonderlijker boek dan Jacob Groots Adam Seconde is dit jaar niet verschenen. Noch het vorige jaar, of het jaar daarvoor. We moeten teruggaan naar 2008 om iets vergelijkbaars te vinden, want in dat jaar publiceerde Groot, vooral bekend als dichter, de kleine roman Billy Doper. Wie een beetje bijbelvast is,...
29-11-2019
De laatste lach
Beïnvloed door de groten [Recensie] Dante, Hermans, Joyce – het zijn slechts drie van de vele schrijvers en dichters die hun stem hebben geleend aan De laatste lach, de roman waarmee de dichter R.A.Basart na jaren van stilzwijgen zijn literaire rentree maakt. Gelezen heeft hij wel in de tussentijd, zelfs zoveel dat elke illusie nog iets origineels te kunnen schrijven...
29-11-2019
Volledige Werken 1
Conserve [Recensie] Anders dan bij Gerard Reve of Hugo Claus hoort de eerste roman van Willem Frederik Hermans niet tot de favorieten van het publiek. De avonden en De Metsiers worden nog altijd veel gelezen – zo niet Conserve. De roman werd geschreven in 1943, maar trof het van meet af aan beroerd. Het manuscript werd afgewezen door Meulenhoff, die...
29-11-2019
Siegfried
Ik ben de tweede wereldoorlog [Recensie] “Ik ben de tweede wereldoorlog,” schrijft Harry Mulisch in zijn autobiografie Mijn getijdenboek. Ogenschijnlijk een van zijn meer megalomane beweringen, maar let je op de context, dan valt het met die megalomanie wel mee. Wat Mulisch bedoelt is immers dat via zijn collaborerende vader en zijn joodse moeder daders en slachtoffers van de oorlog...
27-11-2019
The Conservative Revolution in the Weimar Republic
[Recensie] In 1918 schreef Arthur Moeller van den Bruck Das Recht der jungen Völker. De schrijver is tegenwoordig nagenoeg vergeten, de titel van zijn essay klinkt een beetje ouderwets. Alleen de inhoud ervan is nog altijd springlevend, zij het minder in Nederland en omstreken dan in het voormalige Joegoslavië. Vermoedelijk heeft niemand in Belgrado, Zagreb of Pale Moeller van den...
22-11-2019
De virtuoos
De wereld te vergeten in deze virtuoos geschreven roman [Recensie] “Napels is de hoofdstad van de muziekwereld,” schreef de président de Brosses in zijn befaamde Lettres d’Italie uit 1739-1740. Van Margriet de Moor, die haar tweede roman De virtuoos in het Napels van de vroege achttiende eeuw heeft gesitueerd, krijgt hij geen ongelijk. Het Napels dat zij oproept bruist van...
22-11-2019
Transit
Op doorreis [Recensie] Had de titel mij niet gewaarschuwd, dan zou ik na de laatste pagina hebben gedacht: nu gaat het pas echt beginnen. Maar het Boekenweekgeschenk van Hella S. Haasse (haar tweede na Oeroeg uit 1948) heet niet voor niets Transit. Volgens Van Dale betekent dat “doorvoer”; in dit geval is ‘doorreis’ toepasselijker. Want in nog geen honderd bladzijden,...
15-11-2019
De oer-aanslag
Uit het ‘tegenoeuvre’ van Mulisch [Recensie] Iedereen kent het wel: je concentreert je op het ene en het beslissende idee in voor het andere valt je in. Onverwachts. Alle inspanning lijkt voor niets te zijn geweest, want de vondst die ertoe doet is van elders gekomen. Maar zij is er wel, gearriveerd langs de ondoorgrondelijke wegen van het brein dat...
08-11-2019
De Movo Tapes
Met schier bovenmenselijke overmoed [Recensie] Uitgevers sturen tegenwoordig weleens een paar hoofdstukken rond van romans waarvan ze veel verwachten. Kleine, apart uitgegeven boekjes zijn het, delicate voorproefjes van wat komen gaat, met als doel de nieuwsgierigheid van lezers en critici te prikkelen. Het klinkt misschien vreemd, maar De Movo Tapes: Een carrière als ander, de nieuwe roman van A.F.Th. (voorheen...
08-11-2019
De procedure
De wereld van Harry Mulisch is als een vreemd continent [Recensie] De wereld van Harry Mulisch is als een vreemd continent. Wie er voet aan land zet, blijft zich altijd een beetje een ontdekkingsreiziger voelen, die zelf zijn weg moet banen tussen mythen en piramiden, hermetisme en dialectiek, Thoth en Oedipus, Big Bang en DNA, Einstein en Freud, Haarlem en...
08-11-2019
Het feest der liefde
Literatuur kan meer zijn dan louter leuk doen [Recensie] Een van de aardigste passages in Giph, de tweede roman van Ronald Giphart, staat op bladzijde 86-87. Met zijn literaire vrienden Monk en Thijm bezoekt Giph, hoofdpersoon en verteller van de roman, het Boekenbal in de Amsterdamse Stads- schouwburg. De drukte beu, trekt het drietal zich terug in een lege loge:...
06-11-2019
Opspraak
Verslagen van de twintigste eeuw [Essay] Het meest omstreden deel van zijn oeuvre schreef Harry Mulisch in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw. Het bestaat niet uit romans, maar uit boeken die hij zelf placht te rangschikken onder de noemer “Studies, Tijdsgeschiedenis, Autobiografie”. Nu zouden we spreken van non-fictie. Vooral zijn boek over Cuba, Het woord bij...
01-11-2019
Dentz
Moeders en zonen [Recensie] Dentz, het debuut van Oscar van den Boogaard, had ook – met een knipoog naar Toergenjev – ‘Moeders en zonen’ kunnen heten, want over hun onderlinge verhouding gaat het vooral in deze roman. Er komen drie moeders en drie zonen in voor. Maar mevrouw Dentz en haar zoon Arthur zijn de belangrijkste; de anderen dienen vooral...
01-11-2019
De heerlijkheid van Julia Heum
De hartstocht en de liefde zijn voorbij [Recensie] Op zoek naar de volheid van het echte leven zijn ze, de helden van Oscar van den Boogaard. In zijn drie vorige romans beschreef hij jongelieden op de drempel van de volwassenheid, vol verlangen naar hartstocht en liefde. Alles of niets moest het voor hen worden, maar wat precies blijft onduidelijk omdat...
27-10-2019
De wereld gaat aan deugd ten onder
Egoïsme is een zegen voor de mens IJdelheid en verkwisting, luxe en comfort bevorderen productiviteit en werkgelegenheid. Dat was de 17de-eeuwse visie van Bernard Mandeville, die zijn tijd dus ver vooruit was. [Recensie] Nederlanders zijn een volk van kooplieden en dominees; we preken de moraal, maar willen ook overal aan verdienen. Bernard Mandeville (1670-1733) heeft iets van allebei, zij het...
25-10-2019
Het zomert in Barakstad
Een Vlaamse wereld vol onontkoombaar verval [Recensie] Voor de ouderwetse spleen en Weltschmerz moet men tegenwoordig in Vlaanderen zijn. Verder dan Antwerpen hoeft de reis niet te gaan, want daar woont en werkt J.M.H. Berckmans. Vier verhalenbundels heeft hij inmiddels op zijn naam staan. De laatste heet Het zomert in Barakstad – een titel waarop de aanduiding ironisch evenzeer van...
25-10-2019
Een man die in de toekomst springt
Een romanticus die de romantiek in zichzelf probeert te overwinnen [Recensie] In Een man die in de toekomst springt heeft Oek de Jong een dertiental essays gebundeld, die over een lange periode zijn geschreven. Het eerste stamt uit 1983, het laatste is van vorig jaar. Het geheel geeft een intrigerend beeld van zijn ontwikkeling, zij het minder als schrijver dan...
25-10-2019
Bevoorrecht bewustzijn
Telkens vindt er een hapering plaats [Recensie] Over bijna niets gaan ze, de verhalen in Esther Gerritsens debuut Bevoorrecht bewustzijn. Iemand bezoekt een nieuwjaarsreceptie ten stadhuize of dwaalt door Hoog Catharijne en steelt terloops een trui bij C&A. We zijn getuige van een uit de hand lopend gesprekje aan de ontbijttafel over geroosterd brood. Weer een ander verhaal (`Voor je...
20-10-2019
Het begrip politiek
Aantrekkelijk voor links én rechts Vijandschap is onvermijdelijk, aldus de omstreden Duitse staatsrechtgeleerde Carl Schmitt. Zijn provocerende ideeën over vriend- en vijandschap zijn volop in zwang. [Recensie] In 2016 verscheen The Oxford Handbook of Carl Schmitt, met op het omslag niet een portret van Schmitt (1888-1985) maar een foto van het uitgebrande Rijksdaggebouw in 1945. De combinatie geeft goed de situatie...
18-10-2019
Palmwijn
Spanningsloze herkenning [Recensie] Het Boekenweekgeschenk van dit jaar (1996) is een geschenk met een boodschap. Met Afrika gaat het niet goed, zoals iedereen weet, en in zijn novelle Palmwijn vraagt Adriaan van Dis zich af wat daarop de beste reactie is. Er blijken diverse mogelijkheden te zijn, variërend van cynische afzijdigheid tot emotionele betrokkenheid en superieure bevoogding. De voornaamste personages...
18-10-2019
De schele hertogin
Avonturen van een prinses [Recensie] “Faible coeur, mais grande âme,” dichtte Victor Hugo in Les Chants du crépuscule (1835) over Marie-Caroline de Berry, weduwe van de in 1820 vermoorde Franse troonopvolger. Na de revolutie van 1830, die de Bourbons verdreef en de concurrerende Orléans aan de macht hielp, deed haar ‘grote ziel’ van zich spreken; in 1832 waagde zij een...
11-10-2019
Over de bergen
Het is Komrij gelukt een vervelend boek te schrijven [Recensie] Het moet Gerrit Komrij met al zijn talenten moeite hebben gekost een vervelend boek te schrijven, maar na Over de bergen te hebben gelezen, kan ik alleen maar vaststellen dat het hem desondanks is gelukt. Daar is wel een excursie voor nodig geweest naar een door hem nog niet eerder...
11-10-2019
Warme rug/Zo is hij/Spookliefde
Zo is hij [Recensie] Esse est percipi – zijn is gezien worden, sprak ooit de filosoof. Maar wie ziet ons dan? Vroeger was dat het immer wakend oog van God, tegenwoordig moet men zelf een antwoord bedenken. Behalve in de literatuur, want daar neemt de schrijver de plaats van God in. Wat hij beschrijft, is zíjn wereld, die niemand hem...
04-10-2019
Mogelijke memoires
Het losse zand zit overal [Recensie] In Mogelijke memoires schrijft Herman Brusselmans dat zijn hele oeuvre en ook zijn afzonderlijke boeken “als los zand” aan elkaar hangen. Dat is waar, probeer ze maar eens na te vertellen. In de meeste gevallen lukt het niet of nauwelijks, en als het lukt heb je eigenlijk nog niets gezegd. De stroom van anekdotes,...
04-10-2019
Asbestemming: Een requiem
Wie geen goud heeft, moet goud zoeken, of zich toe-eigenen [Recensie] “Wie geen goud heeft, moet goud zoeken, of zich toe-eigenen,” lezen we in een voetnoot van Asbestemming: Een requiem, het nieuwe boek van A.F.Th. van der Heijden. Het zinnetje zou, als een motto, boven heel zijn werk kunnen staan. Behalve een panoramisch en kritisch tijdsbeeld is zijn almaar uitdijende...
02-10-2019
Stauffenberg. Porträt eines Attentäters
Een aanslag om een ramp te voorkomen Militaire overwegingen en niet idealisme brachten Claus Schenk Graf von Stauffenberg tot de aanslag op Hitler in 1944. Sympathie voor de democratie was hem vreemd. [Recensie] Op 20 juli was het 75 jaar geleden dat de mislukte aanslag op Hitler plaatsvond. De dader, kolonel Claus Schenk Graf von Stauffenberg, slaagde er weliswaar in...
29-09-2019
Over mediatheorie
Onderhoudende inleiding tot de mediatheorie [Recensie] Ik kan niet zeggen dat ik tot nu toe veel belangstelling voor ‘mediatheorie’ heb gehad. En ook al zijn mediastudies tegenwoordig de grote mode in de geesteswetenschappen, ik weet niet of daarin verandering zou zijn gekomen, als ik twee jaar geleden niet Arjen Mulder had gelezen. Zijn bundel Levende systemen (2002) stond vol met...
27-09-2019
Logica voor idioten
De eeuwige puber in ons allen [Recensie] De Vlaamse schrijver Herman Brusselmans wordt begin oktober veertig jaar [1997/red.], en dat wil zijn uitgever weten. In een reclamefolder wordt de lezer er uitdrukkelijk op attent gemaakt, alsof het zo’n verdienste zou zijn deze leeftijd te bereiken. De meeste schrijvers, zelfs Harry Mulisch, wachten op z’n minst tot hun vijftigste, alvorens de...
27-09-2019
De inscheper
Mooischrijverij en clichés liggen onder één deken [Recensie] Melancholie wordt van oudsher met kunst en literatuur geassocieerd. De beste schrijvers en kunstenaars hebben last van zwarte gal of zijn geboren onder Saturnus. Maar dat wil niet zeggen dat elk kunstwerk noodzakelijkerwijs melancholiek is of zou moeten zijn. Tussen werk en gemoed mag gerust verschil bestaan. Waarom zou een melancholicus geen...
27-09-2019
Eten met Emma
De charme zit in de vele grappige en laconiek opgeschreven taferelen [Recensie] Heel wat lezers moet het inmiddels overkomen zijn. Ze slaan de autobiografische roman van een ander open en komen zichzelf tegen, vermomd als personage. Met al hun zwakheden en intimiteiten staan ze ongevraagd te kijk voor het grote publiek, terwijl alle eer naar de schrijver gaat. Een enkeling...
25-09-2019
Een jongen uit plan Zuid '38-'43
Kaddish voor een buurt [Recensie] Temidden van het vele dat verschijnt over de Tweede Wereldoorlog, zou Een jongen uit plan Zuid ’38-’43 niet verloren mogen gaan. Gelukkig is de kans daarop niet erg groot, ondanks de geringe omvang, aangezien dit boekje de eerste substantiële publicatie sinds tijden is van Heere Heeresma. Met deze schrijver is iets merkwaardigs aan de hand:...
20-09-2019
Een schitterend gebrek
Japin is als schrijver heer en meester over zijn stof [Recensie] Er zijn al heel wat romans en verhalen geschreven met Casanova als hoofdpersoon. Hoewel zijn eigen Histoire de ma vie nauwelijks te overtreffen lijkt, zijn andere schrijvers er nooit voor teruggeschrokken om het toch te proberen. Na onder vele anderen Arthur Schnitzler, Richard Aldington en Andrew Miller doet nu...
19-09-2019
De overdaad
Over de hele popcultuur [Recensie] Toen een jaar geleden aan de Universiteit van Amsterdam een heuse popprofessor werd benoemd, was de reactie – bij alle nieuwsgierigheid – er vaak een van scepsis. Haters van popmuziek zullen er een symptoom van postmoderne decadentie in hebben gezien. Menige popliefhebber heeft zich ongetwijfeld afgevraagd: moet onze muziek nu ook al door de academie...
16-09-2019
Deskundologie
Encyclopedie van de domheid [Recensie] Met het verschijnen van alweer het derde deel van Matthhijs van Boxsels Encyclopedie van de domheid, getiteld Deskundologie (ondertitel: Domheid als levenskunst), wordt steeds duidelijker wat voor soort levenswerk hier aan het ontstaan is. Dát het om een levenswerk gaat, was altijd al onmiskenbaar. Bij Van Boxsel draait ‘alles’ om de domheid, en zoals hij in...
13-09-2019
Voordewind
Met een alerte blik voor absurde coïncidenties [Recensie] Sinds twee weken gonst het om mij heen: heb je dat boek van Martin Bril al gelezen, Voordewind? Is dat wat? Het begon met een portret van de schrijver op het omslag van de Haagse Post, voorzien van de vermelding dat het hier om “een echte schrijver” ging. Een week later was...
11-09-2019
Moralist van de ontrouw. Jan Greshoff (1888-1971)
Of hij nou neerstreek in Kaapstad of New York, deze allemansvriend stond altijd in het middelpunt De schrijver en uitgever Greshoff, belangrijk in de eerste helft van de 20ste eeuw, schreef vooral om “een bepaalde groep vaderlanders te ergeren”. Zijn biografie is geschreven met veel empathie en historisch besef. [Recensie] Goed dat er biografen zijn. Ik denk niet dat ik...
09-09-2019
De blinde passagiers
In de traditie van de zeehelden [Recensie] Wat is er Hollandser dan de zeevaart? De vraag stellen is haar beantwoorden. Toch verschijnen er nog maar zelden romans waarin de helden onversaagd het ruime sop kiezen. De dagen van Jan de Hartog en Johan Fabricius liggen ver achter ons, zou je zeggen. Zo niet bij Jan Brokken, die met De blinde...
04-09-2019
De witte stad
In het lunapark [Recensie] Aan wie er oog voor heeft onthult de geschiedenis zo nu en dan haar ironische karakter. In het jaar waarin onder Parijs een Europees Disneyland opengaat, publiceerde J. Bernlef een roman over Dreamland, een verwant lunapark dat tussen 1904 en 1911 op Coney Island (New York) de massa vermaak bood. De ironie zit hierin, dat Dreamland...
31-08-2019
Steden: Verhalen onderweg
Het eigene en particuliere van Europese steden [Recensie] Over de verschillen tussen Vlamingen en Nederlanders is al heel wat afgeschreven. Vooral door Vlamingen, voor wie het contrast tussen Noord en Zuid nu eenmaal belangrijker is omdat zij de minderheid vormen. Ook de Vlaamse dichter en schrijver Stefan Hertmans ontkomt er niet aan in zijn boek Steden: Verhalen onderweg, zij het...
30-08-2019
Het cadeau uit Berlijn
De geschiedenis lijkt aan hem voorbij te gaan [Recensie] Van de Duitse romanticus Friedrich Schlegel is de uitspraak dat ieder mens een roman in zich draagt. Maar, zo voegde hij eraan toe, het is niet nodig dat iedereen zijn roman ook daadwerkelijk schrijft. Een verstandige raad, die wat mij betreft ook zou mogen gelden voor de familieroman die wij allen...
30-08-2019
Teatro Olimpico
Geen evidenties, alleen banaliteiten [Recensie] Nieuwe romans worden vaak besproken als unieke eenlingen, zonder dat rekening wordt gehouden met het oeuvre waarvan ze deel uitmaken. Doe je dat wel, dan zie je de literaire context waarin de roman thuishoort en dat kan de interpretatie ten goede komen. Vooral bij onalledaagse, eigenzinnige schrijvers is het oeuvre onontbeerlijk om tot een beter...
23-08-2019
Ik droom dus
De Moor exploiteert de wonderlijke schoonheid van het tekort [Recensie] In het nawoord bij haar nieuwe verhalenbundel Ik droom dus schrijft Margriet de Moor: “Van alle literaire vormen is, naar mijn stellige overtuiging, het verhaal het meest geschikt om mee te spelen en te experimenteren in het verbijsterend dubbelzinnige gebied van de feiten en de woorden.” De verhalen in de...
16-08-2019
Dichter op de zeedijk
Er gaat een verhalenbundel schuil in deze roman [Recensie] Volgens de achterflap is Dichter op de Zeedijk, de tweede roman van Kees van Beijnum, een ‘semi-autobiografische roman’. De schrijver heeft zijn eigen leven tot uitgangspunt genomen, maar hij voelt zich niet gebonden door de feiten, die naar believen worden bijgekleurd, vervormd of weggelaten. Uiteraard gebeurt dit ook in een ‘echte’...
16-08-2019
100% chemie
Over het verlangen naar zo’n familieverhaal [Recensie] Het moeten aanhoren van andermans familieverhalen kan soms een beproeving zijn. Wat heb je als buitenstaander te maken met al die grappige, roerende of karakteristieke anekdoten over grootouders, ooms en tantes, neven en nichten die je niet kent en waarschijnlijk ook nooit zult leren kennen? Voor de familieleden zelf is het ophalen van...
09-08-2019
Het diner
Goed geschreven, toegankelijk, spannend, geestig en het gaat ook nog ergens over, maar… [Recensie] Ik verbaas mij over het massale succes, ook bij de critici, van Herman Kochs roman Het diner. Even dacht ik: dat succes komt natuurlijk door Kochs televisie- bekendheid. Maar als dat het geval zou zijn, dan waren zijn vorige romans even succesvol geweest. Waarom storten zoveel...
02-08-2019
Funérailles
Contemplatieve roman [Recensie] Als we Tacitus en – vooral – Suetonius mogen geloven, was Capri in de eerste eeuw na Christus het decor van buitensporige orgieën, aangericht door keizer Tiberius. In het jaar 26 trok hij zich terug op het eiland, gelegen voor de kust van Napels, om van daaruit over Rome een waar schrikbewind uit te oefenen, terwijl hij...
26-07-2019
Jevgeni
De Boose stort zich in de nachtmerrie van de geschiedenis [Recensie] “De geschiedenis is een nachtmerrie waaruit ik probeer te ontwaken,” zegt Stephen Dedalus in Joyce’s Ulysses. De Vlaamse schrijver Johan de Boose stort zich er juist in. In zijn trilogie Het vloekhout, waarvan zojuist het tweede deel Jevgeni is verschenen, zelfs met onmiskenbare wellust. Sperma, bloed en andere lichaamssappen...
14-07-2019
De vooroudermoord
Hoe kun je nou je voorouders vermoorden? Günther Anders, hij studeerde bij Heidegger, huwde Hannah Arendt en schreef boeken over een verzonnen land. [Recensie] Een wonderlijker verhaal dan De vooroudermoord van Günther Anders (1902-1992) heb ik in tijden niet gelezen. Is het wel een verhaal? Het oogt eerder als een wetenschappelijk artikel, compleet met voetnoten, nawoord en enkele aanhangsels. En dan...
14-06-2019
De thuiskomst van kapitein Rob
Een even gevarieerde als vermakelijke debuutbundel [Recensie] “De wereld is minder veranderd sinds Jezus Christus dan in de laatste dertig jaar,” schreef Charles Péguy in 1913. Inmiddels zijn we bijna tachtig jaar verder. Maar Péguy’s gewaarwording lijkt niet veel aan actualiteit te hebben ingeboet. Dat de wereld steeds sneller verandert, is hoogstens een cliché geworden. Clichés leiden in de literatuur...
07-06-2019
De vrouw met de parasol
Een aquarel uit de tijd van het impressionisme [Recensie] Een aquarel uit de tijd van het impressionisme – daar doet A. Alberts’ nieuwe novelle [1991/red.] aan denken. Van dichtbij vage vlakken, dunne strepen, van veraf een duidelijke, markante voorstelling. De titel hoeft er niet voor te veranderen: De vrouw met de parasol. Je ziet haar dank zij Monet, Renoir of...
31-05-2019
De verstekeling
De persoonsverwisseling [Recensie] Hoeveel moraal kan een verhaal verdragen? Ik had nooit gedacht deze vraag nog eens te moeten stellen naar aanleiding van een verhaal van Maarten Asscher. In zijn bundel Strindbergs dood (1995) en zijn novelle Julia en het balkon (1997) presenteerde hij zich als een elegant en vernuftig verteller, een maker van literaire raadsels, waarin de verbeelding op...
29-05-2019
Volledig ontstemde piano - Heum 1994
Onbereikbaar geworden dorpen [Recensie] Robert Anker heeft iets met Maarten ‘t Hart. Ooit schreef hij: “We houden allemaal van Maarten,” en in zijn eind vorig jaar [1994/red.] verschenen essaybundel Vergeten licht bekent hij dat dit niet eens ironisch was bedoeld. Het werk van ‘t Hart raakt bij Anker blijkbaar iets zeer wezenlijks, dat hij zelf aanduidt door te spreken over...
19-05-2019
Extinctie
De aarde kan best zonder de mensheid In Extinctie mengt voormalig Denker des Vaderlands René ten Bos zich in de klimaatdiscussie. Hier staat hij sceptisch tegenover, niet omdat hij de urgentie ontkent, maar omdat onze kennis volgens hem hopeloos tekortschiet. [Recensie] Hoe zou het leven op aarde eruit zien als de menselijke soort – door wat voor oorzaak dan ook...
17-05-2019
Een zweem van onvolmaaktheid
Méér dan een zweem van talent [Recensie] Familie, seks, God en India – ziedaar enkele van de ingrediënten, die in Russell Artus’ romans en verhalen zelden ontbreken. Dat was al zo in zijn debuut Zonder wijzers (1995), een intrigerende roman in verhalen over de Engelse, naar Nederland verhuisde familieleden van de overleden Indiase immigrant Stambh (‘Stammy’) Qureshi, en zo is...
12-05-2019
Vriend & vijand. Decadentie, ondergang en verlossing
Arnon Grunberg verdiept zich in de omstreden denker Schmitt Politieke filosofie Volgens de omstreden Duitse denker Carl Schmitt hoorden strijd en oorlog bij de zondige mens. Grunberg verdiepte zich in Schmitt en vooral in de vraag “Kan de mens zonder een vijand?” [Recensie] Het onderscheiden van vriend en vijand was volgens de Duitse staatsrechtgeleerde Carl Schmitt (1888-1985) de kern...
19-04-2019
De haperende schepping
Tijdloos als een sprookje, archetypisch als een mythe [Recensie] Twee mannen komen van ver voor een concert van een beroemde pianiste. Na afloop zoeken ze haar op om hun bewondering kenbaar te maken. De pianiste meent hen te herkennen, van foto’s, lang geleden. Ze werden ooit gezocht omdat ze in haar streek alle bruggen hadden opgeblazen. De twee mannen ontkennen...
19-04-2019
Verzamelde gedichten
De provocateur is een serieus dichter geworden [Recensie] Op een foto uit 1964 zien we de onlangs [1999/red] zeventig geworden Armando voor een van zijn schilderijen poseren. Truitje, kettinkje, tatoeage en een blik in de ogen, die lijkt te zeggen: kom maar op, als je durft. Van deze lefgozer wil je wel geloven dat hij regels kan schrijven als: “wij...
19-04-2019
Julia en het balkon. Een novelle in eenentwintig bedrijven
De dood van een gevallen engel [Recensie] Hebben Charlie Chaplin en Wilhelm Furtwängler elkaar ooit ontmoet, nog wel op Nederlandse bodem? En bestaat er een foto van die ontmoeting? Misschien niet, maar het had gekund. Het is voorstelbaar, en dat blijkt voldoende voor Maarten Asscher om het beeld, de foto, voor zijn geestesoog te laten verschijnen. In het laatste verhaal...
11-04-2019
De toekomst der herinnering
Essays van een volbloed postmodern literatuurbeschouwer [Recensie] In 1991 verscheen een veelbesproken bundel, De canon onder vuur, waarin een aantal algemeen gewaardeerde werken uit de Nederlandse literatuur ‘tegendraads’ werd gelezen. Zich verzettend tegen de ‘geur van heiligheid’ die deze werken zou omringen, lieten de medewerkers aan de bundel een ‘ideologiekritisch’ spervuur los op de gevestigde canon. Met onthullend resultaat, en...
11-04-2019
Het geestelijke in de kunst
Abstracte kunst als weg naar geestelijke vooruitgang [Recensie] De affaire rond de voormalige directrice van het Stedelijk Museum herinnerde er weer eens aan hoezeer eigentijdse kunst en het grote geld met elkaar verweven zijn. Iedereen weet het en kennelijk doet het er niet toe – totdat het perverse samenspel van tentoonstellingsbeleid en investeringsbelang iets te zeer in het oog springt. De ironie van het...
10-04-2019
Het moeras van de geschiedenis
Nederlandse debatten over historisme [Recensie] Moet muziek uit de zestiende eeuw worden gespeeld zoals zestiende-eeuwers het zouden hebben gedaan? Mag bij een oud gebouw zomaar een moderne vleugel worden aangebouwd, zoals bij het Amsterdamse Concertgebouw? Is het een literair historicus geoorloofd om duidelijk zijn oordeel uit te spreken over de auteurs die hij behandelt? Is met een historische kritiek op...
05-04-2019
Een ander leven
Straatrumoer op de achtergrond [Recensie] Waarschijnlijk zal het hem tot het einde der tijden blijven achtervolgen: het verzoek om meer ‘straatrumoer’ dat Ton Anbeek in 1981 richtte tot de Nederlandse literatuur. Sindsdien heeft Anbeek zelf twee romans geschreven, waarin het tot verbazing van sommigen niet zo vreselijk rumoerig toeging. Gemeenschap (1987) was een geslaagde poging erotiek en religie met elkaar...
22-03-2019
Hajar en Daan
Een oud liefdesverhaal in een nieuwe samenleving [Recensie] De meest grondige integratie loopt via de liefde. Het kan een paar generaties duren, maar uiteindelijk slecht het huwelijksbed alle verschillen. Vandaar dat multiculturele drama’s, althans in film en literatuur, zo vaak een grensoverschrijdende liefdesaffaire tot uitgangspunt nemen: nergens staan de tegenstellingen méér op scherp. Zo ook in Hajar en Daan, de...
20-03-2019
Het mysterie van Wenen
De creatieve zelfvernietiging van een vermolmd keizerrijk [Recensie] Ze gelden als een klassiek viertal: het Athene van Perikles, het Rome van Augustus, het Florence van de Renaissance en het 17e-eeuwse Frankrijk van Louis XIV, waarop Voltaire nog een lijvige lofzang heeft gehouden. Vier hoogtepunten van Europese beschaving, plaatsen en tijden met een ongewone culturele bloei op de meest uiteenlopende gebieden:...
03-02-2019
Het verraad van de intellectuelen
Wilders en Baudet hebben er een nieuwe vijand bij en zijn naam is Benda Julien Benda. De Franse filosoof en ‘absolute rationalist’ schreef in 1927 een inmiddels beroemd pamflet tegen intellectuelen die zich in dienst van de politiek stelden. Nu het eindelijk is vertaald, blijkt het nog altijd razend actueel. [Recensie] Voor het eerst is Julien Benda’s klassieke pamflet La...
23-12-2018
Entretiens
Gesprekken met E.M. Cioran [Recensie] “Een gesprek is slechts vruchtbaar tussen geesten die eraan hechten in hun verbijstering te worden bevestigd”, luidt een aforisme van E.M. Cioran, de FransRoemeense denker die in 1995 op 84-jarige leeftijd overleed. Het lijkt niet echt een goed uitgangspunt voor een interview. Van interviews hield Cioran dan ook niet naar eigen zeggen. Men diende zich `afzijdig’ te houden...
23-12-2018
Tegen de decadentie
De democratische rechtstaat in verval volgens Paul Cliteur In zijn boek Tegen de decadentie. De democratische rechtstaat in verval verdedigt Paul Cliteur iets waar ik het mee eens ben: de democratische rechtstaat als hét kader voor een multiculturele samenleving. Daarvoor is integratie van de nieuwkomers (lees: het onderschrijven van de beginselen van die rechtstaat) een noodzakelijke voorwaarde. Helemaal akkoord. Cliteur breekt verder een lans...
14-12-2018
Kellendonk. Een biografie
Voorgoed uit het paradijs verdreven Frans Kellendonk (1951-1990) baseerde zijn verhalen en romans op personen en gebeurtenissen uit zijn eigen leven. Jaap Goedgebuure schreef een voorbeeldige biografie, die wegblijft van veredeld geroddel. [Recensie] Frans Kellendonk (1951-1990) zag niets in schrijversbiografieën. Volgens hem verduidelijkten ze het werk helemaal niet. Dat werk, als het goed was tenminste, kon maar het beste voor...
07-12-2018
Eerst grijs dan wit dan blauw
Voor wie ze wil zien is de wereld vol raadsels en geheimen [Recensie] Voor wie ze wil zien is de wereld vol raadsels en geheimen. Zowel de mensen als de dingen blijven ons vreemd en het is zeer de vraag of we ook onszelf wel zo goed kennen als we geneigd zijn te denken. Gewenning en gebruik veranderen hier weinig...
07-11-2018
De eeuw van J.L. Heldring (1917-2013)
Het raadsel J.L. Heldring blijft intact J.L. Heldring, de bekendste columnist van NRC Handelsblad, was in zijn jeugd ‘een dolende ziel’. Dat hij een soevereine liberaal-conservatieve commentator werd, is wonderbaarlijk. [Recensie] Wat zou J.L. Heldring, jarenlang de bekendste en – vooruit – de beste columnist van deze krant [NRC Handelsblad/red.], hebben gevonden van Trump en Brexit, twee verschijnselen die zich...
24-10-2018
Dagboek van een wanhopig mens
Het dagboek van een wanhopig mens in het Derde Rijk Ondanks zijn aartsconservatieve opvattingen, had deze Duitse schrijver niets op met de nazi’s en hun volgelingen. Dat blijkt wel uit zijn dagboek vol woede en haat dat nu is heruitgegeven. [Recensie] Een van de merkwaardigste oorlogsdagboeken die ik ken werd geschreven door Friedrich Reck-Malleczewen (1884-1945), nu vrijwel vergeten maar in...
21-10-2018
Lof van het conservatisme
Tijd om af te rekenen met subjectivisme en relativisme [Recensie] Als we Bart Jan Spruyt, directeur van de Edmund Burke Stichting, mogen geloven [2003/red.], is ‘het conservatieve moment’ nu aangebroken. Het conservatisme heeft of liever is het antwoord op ‘huidige politieke dilemma’s’ inzake de multiculturele samenleving, de maatschappelijke identiteit en cohesie, het onderwijs en de verzorgingsstaat. Tijd daarom voor een Lof...
16-09-2018
Geschlecht und Charakter
Erudiet monument van s [Essay] Begin juli 1903 kreeg de jonge Weense filosoof Otto Weininger post uit Zweden. Een geestdriftige reactie op zijn eerder in dat jaar verschenen boek Geschlecht und Charakter, met de volgende tekst: “Herr Doktor, eindelijk – het vrouwenvraagstuk opgelost te zien is voor mij een ware verlossing. Wil mijn eerbied en dank aanvaarden”. De afzender was...
26-08-2018
De wereld als kunstwerk
Een filosoof beïnvloedt door het Platonische gedachtegoed [Recensie] Marsilio Ficino (1433-1499) blijkt populair op het internet [2005/red.]. Meer dan dertigduizend hits levert zijn naam op. Die heeft hij, zo op het eerste gezicht, vooral te danken aan zijn bemoeienissen met astrologie, magie, theosofie en andere esoterische zaken. Wie meer wil weten over de invloed van de planeten op onze psyche,...
19-08-2018
De intellectuele verleiding
Gevolgen van het imperialisme [Recensie] Intellectuelen moeten hun vijanden dankbaar zijn, want door niemand anders worden ze zo belangrijk gevonden. Een trouwe vijand sinds jaar en dag is voormalig VVD-leider en Eurocommissaris Frits Bolkestein. Dat blijkt ook weer uit zijn nieuwe boek De intellectuele verleiding. Gevaarlijke ideeën in de politiek. Bolkestein vat zijn bezwaren nog eens samen en plaatst ze...
15-08-2018
De eeuwige terugkeer van het fascisme
Het f-woord en vloeken in de linkse kerk “Achteruit gaan we de toekomst in”, schreef de Franse dichter Paul Valéry en hij bedoelde het niet als een aanbeveling. Doordat we vast zitten aan het verleden, missen we dat wat er nieuw is aan de historische verandering. Juist in de moderne wereld, die ons voortdurend verrast met onvoorziene wendingen, is dat...
12-08-2018
Fenomenologie van de geest
Bewierookt en vervloekt, maar onbetwist een van de belangrijksten in de filosofie [recensie] Om iets van Georg Wilhelm Friedrich Hegel(1770-1831) te weten hoef je hem niet zelf te hebben gelezen. Begrippen als ‘dialectiek’, ‘vervreemding’ of ‘het einde van de geschiedenis’ zijn een eigen leven gaan leiden, dankzij Marx, Adorno, Fukuyama en vele anderen die zich door Hegels werk hebben laten...
10-08-2018
De laatste nachten van Parijs
Dwalen door het Parijs van de surrealisten [Recensie] Zou men ooit uitgeschreven raken over Parijs? Hoewel de Franse hoofdstad allang niet meer het middelpunt van de wereld is, blijft zij de literatuur bezighouden. Elke roman van Patrick Modiano is een verkapte hommage aan de meest schimmige Parijse buurten, pleintjes en impasses, waar de toerist gewoonlijk aan voorbij ziet. Onlangs voegde...
29-07-2018
Bestaan als verleiding
Cioran biedt een paradox van onschuldige provocaties [Recensie] Van filosofie als ‘systeem’ moest de Frans -Roemeense denker Emil Cioran (1911-1995) niets hebben. In La tentation d’exister (1956) gaat hij tekeer tegen “boekjes die de ruige ideeën kammen van een geest die alles beoogde, behalve een systeem”. Het slachtoffer is in dit geval Nietzsche, die slechts de ‘wisselingen’ van zijn ‘luimen’...
25-07-2018
De onttovering van de wereld
Max Weber en het probleem van de moderniteit in Duitsland, 1890-1920 [Recensie] In het wintersemester 1918/1919 hield Max Weber (1864-1920) in München een lezing, die is gepubliceerd onder de titel Wissenschaft als Beruf. Een van de studenten die in de zaal zat, de latere filosoof Karl Löwith, noemt in zijn herinneringen de indruk die Weber op zijn publiek maakte ‘erschütternd’....
22-07-2018
Rede en cultuur
Wat is de relatie tussen rede en cultuur? [Recensie] “Ik stel alles in het werk om droog te zijn”, schreef Stendhal in De l’Amour. In zijn studie Reason and culture. The historic role of rationality and rationalism (1992) neemt de Britse filosoof, socioloog en sociaal-antropoloog Ernest Gellner zich hetzelfde voor. Want “de rede is minstens zo emotioneel beladen als de...
17-07-2018
Holy Terror
De remedie tegen terrorisme? [Recensie] Een van de oorzaken van de recente internationale malaise is het feit dat de Amerikanen geen enkel benul hebben van tragedie – zo zou je de visie kunnen samenvatten die Terry Eagleton, hoogleraar cultural theory te Manchester, ontvouwt in zijn nieuwste boek Holy Terror. Gedreven door een absoluut geloof in wilskracht en onbegrensde mogelijkheden, bereiken...
15-07-2018
Atheistisch manifest & De onredelijkheid van religie
Wat is er te zeggen over het bestaan van God? [recensie] Geen moeizamer afscheid dan dat van het Christendom – het duurt nu al langer dan twee eeuwen. Zelfs Nietzsches doodverklaring van God heeft niet mogen helpen, want Zijn ‘schaduw’ is gebleven. Die moet ook nog ‘overwonnen’ worden, lezen we in Die fröhliche Wissenschaft. Het betreffende citaat gaat als motto...
13-07-2018
De seizoenen
Een wereld waaruit alle properheid verdwenen is De nieuwe uitgave van Pons’ roman kwam er terecht: het is een sombere, maar heerlijk groteske allegorie over een schrijver die zijn jeugd in schoonheid wil veranderen. Hij belandt in een smerige, barre omgeving. [Recensie] Na het lezen van De seizoenen van de Franse schrijver Maurice Pons (1927-2016) wil je maar één ding:...
08-07-2018
Deftigheid in het gedrang
Dit nalatenschap moet gekoesterd worden [Recensie] Er is de afgelopen tijd [1991/red] veel lof neergedaald op het hoofd van Jacques de Kadt (1897-1988), soms uit de meest verrassende hoeken en gaten. Maar het grootste compliment kreeg hij twee weken geleden in de Volkskrant van Battus, die zich een column lang in alle bochten wrong om De Kadts naam maar niet...
24-06-2018
Cosmopolis
Te veel optimisme is ook niet goed [Recensie] De geschiedenis is er om herschreven te worden. Niets van het verleden ligt voor altijd vast, behalve wanneer het wordt vergeten. Ook al doen de historici nog zo hun best de feiten angstvallig op hun plaats te houden, van tijd tot tijd komt er iemand langs die de bestaande orde zonder pardon...
17-06-2018
Wijsgerige Werken
Het fascinerende overgangsgebied tussen Verlichting en Romantiek [Recensie] Bij Frans Hemsterhuis (1721-1790) zal men geen praktische adviezen tegenkomen, waar de strijdende partijen in Afghanistan iets aan hebben gehad. Hemsterhuis leefde meer dan twee eeuwen geleden en een vriend van de oorlog was hij allerminst. Toch schreef hij – in 1783 – de dialoog Alexis ou du militaire, waarin het krijgsbedrijf...
13-06-2018
Tijd en geest
Filosoferen over de tijd [Recensie] Zeeën hebben we er soms van, dan weer weten we ons er geen raad mee en begint het grote verspillen, maar meestal is er gebrek aan – tijd, een van de meest raadselachtige woorden in onze taal. Wat is tijd? “Wanneer iemand het me vraagt, weet ik het; wil ik het echter uitleggen aan iemand...
10-06-2018
Walden & De plicht tot burgerlijke ongehoorzaamheid
Tijdloze klassieker over natuur en bezinning [Recensie] Wie Thoreau zegt, zegt Walden, en wie Walden zegt, zegt – althans in Nederland – Frederik van Eeden. Walden was de naam van de ‘coöperatie’ die Van Eeden in de laatste jaren van de negentiende eeuw was begonnen nabij Bussum, met een wonderlijk gezelschap van artiesten, boeren en patiënten. Men woonde in simpele...
03-06-2018
Journaal van mijn reis in het jaar 1769
Een grootse zeereis [Recensie] Leest iemand nog Herder? Men leest vooral over hem. De naam van Johann Gottfried Herder (1744-1803) valt als het over cultuurrelativisme gaat, over multiculturalisme of over historisme. Herder geldt als de geestelijke vader van het nationalisme, iemand die de mensheid beschouwde als een lappendeken van verschillende, in principe gelijkwaardige naties en culturen. En die elke tijd...
27-05-2018
Grammatica van de schepping
Kunst is altijd goddelijk [Recensie] George Steiners Grammars of creation uit 2001, dat nu [2002/red.] als Grammatica van de schepping in het Nederlands is vertaald, telt slechts 26 noten. Dat is niet veel bij een zo erudiet boek, waarin Steiner op vrijwel elke bladzijde – al dan niet met citaat – verwijst naar dichters, schrijvers, kunstenaars, componisten en filosofen. Maar...
20-05-2018
Het romantische verlangen
Dans boven de afgrond van de oneigenlijkheid [Recensie] Het valt niet mee van de Romantiek een exacte definitie te geven. Op de vraag wat ‘romantisch’ nu eigenlijk is, komen zoveel tegenstrijdige antwoorden dat je geneigd bent de critici gelijk te geven die juist in de tegenstrijdigheid de essentie van de Romantiek hebben gezocht. De Rotterdamse filosoof Jos de Mul lijkt...
13-05-2018
Het begrip politiek
Geen betere spiegel dan een intelligente tegenstander [Recensie] Zowel individuen als culturen kunnen baat hebben bij een intelligente tegenstander. Wie zichzelf beziet wordt onwillekeurig belemmerd door excuses, ijdelheid, zelfgenoegzaamheid. Bij een aandachtige tegenstander is daarop geen kans: meedogenloos zal hij de zwakke plekken van de ander blootleggen, om er vervolgens het mes in te zetten. Waar is zo’n tegenstander te...
06-05-2018
Theologisch-politiek traktaat
Over de vrijheid om te filosoferen [Essay] In 1665, een jaar na het uitbreken van de tweede Engelse oorlog, schrijft Benedictus de Spinoza aan zijn Britse vriend Henry Oldenburg dat “deze woelingen” hem geen aanleiding geven “tot lachen noch ook tot tranen, zij sporen mij veeleer aan om te filosoferen en de menselijke natuur te observeren. Want ik geloof dat...
03-05-2018
Inesthetiek
Kunst en communisme [Recensie] De Franse filosoof Alain Badiou (1937) is op zijn oude dag beroemd geworden in de wereld van kunst en esthetica. Ga naar de bookshop van het heropende [2012/red.] Stedelijk Museum, en je vindt er een tafel vol extreem-linkse lectuur, met de boeken van Badiou (uiteraard alleen in vertaling) als kers op de taart. Met zijn ‘idee...
25-04-2018
Over Duitsland
Reizen na verbanning [Recensie] Tegen het einde van de vorige eeuw had Duitsland bij de Fransen geen al te best imago. Weinig aantrekkelijk is (om slechts een voorbeeld te noemen) het beeld dat Paul Valéry van Duitsland schetst in zijn in 1897 publiceerde artikel La conquête alle- mande, ofte wel De Duitse verovering. De titel geeft al aan dat Valéry...
22-04-2018
John Stuart Mill, Victorian Firebrand
Gepassioneerd non-conformisme [Recensie, uit 2007/red.] Het bekendste boek van John Stuart Mill (1806-1873), het enige boek dat ‘iedereen’ van hem kent, is On liberty uit 1859. Het wordt nog vaak te hulp geroepen, bijvoorbeeld als de vrijheid van meningsuiting moet worden verdedigd tegen religieuze pogingen haar aan banden te leggen. “Vergrijpen tegen de goden zijn de zaak van de goden”,...
19-04-2018
De barbaren
Hoe komen we tot iets waardevols? [Recensie] Weinig is zo voorspelbaar als cultuurkritiek die het einde van de beschaving aankondigt. Altijd weer staan de barbaren voor de poort, of ze hebben zich al onder de massa gemengd. Nog even en ook het laatste bolwerk zal bezwijken, als er niet razendsnel actie wordt ondernomen. Zelden verdwijnt de beschaving echt, maar dat...
15-04-2018
Over de geest van de wetten
De ideeën voor elke vrijheidslievende democraat [Recensie] Groot lijkt de afstand tussen de Bijlmerenquête, de recente schandalen [2008/red.] rond Bill Clinton en Charles-Louis de Secondat, baron de la Brède et de Montesquieu (1689-1755), beter bekend als Montesquieu. Wat kan de respectabele président à mortier van het parlement van Bordeaux, die in 1748 De l’esprit des lois publiceerde, te maken hebben...
08-04-2018
Het kromme hout waaruit de mens gemaakt is
Hoe excessen te vermijden? [Essay] Het woord ‘postmodern’ komt bij de liberale filosoof en historicus Isaiah Berlin niet voor. Toch lijkt veel dat hij in zijn werk ter sprake brengt van belang voor de huidige discussie rond dit zo diffuse en verwarrende begrip. Berlin heeft het over relativisme, over de rol van het irrationele, over estheticisme, over het verval van...
08-04-2018
Onverwerkt verleden
Over het blinde engagement van de ‘kritische’ intellectuelen [Recensie uit 1998] Wat zou schrijvend Nederland moeten zonder Frits Bolkestein? Het lijkt vaak alsof hij in zijn eentje het intellectuele leven op het Binnenhof vertegenwoordigt, door geregeld kwesties aan te snijden die niet direct op de parlementaire agenda staan. Soms is een terloopse opmerking in een interview al genoeg om de...
01-04-2018
Mijn levensverhaal
Autobiografie van de man die Kant het beste begreep [Recensie] Het is niet iets om trots op te zijn, maar voor zover bekend de enige keer dat Salomon Maimon (1754-1800) serieus op net punt heeft gestaan om een eind aan zijn leven te maken was in Holland. In Den Haag om precies te zijn. Na op het joodse Hamansfeest, zoals...
01-04-2018
De romantische orde
Tussen ‘uilengekras’ en ‘hanengekraai’ [Recensie] Bijna elk hoofdstuk van Maarten Doormans nieuwe boek [2004/red.] De romantische orde begint met een Nietzsche-citaat. Was Nietzsche dan een romanticus? Niet als je hemzelf mag geloven. Romantiek associeerde hij vooral met zijn vroegere vriend Wagner, en dat belooft niet veel goeds. Romantiek wees hij af als een symptoom van ‘décadence‘, als een ‘hulpmiddel voor een...
25-03-2018
Tijd van onbehagen
Het omkeren van de kwaal is de remedie [Recensie] Nietzsche noemde de filosofen ooit de ‘artsen van de cultuur’, maar eigenlijk past die benaming beter bij cultuurcritici. Lees je hun geschriften, dan waan je je al gauw in de spreekkamer: altijd is er sprake van gezondheid en ziekte, van diagnose en remedie. Dat geldt ook voor Tijd van onbehagen van...
17-03-2018
Denken over oorlog en vrede
Pleiten voor barmhartigheid [Recensie] Tot voor kort [1991/red.] leek het vrijwel uitgesloten dat er ooit nog sprake zou zijn van een ‘rechtvaardige oorlog’. Dankzij de opdeling van de wereld in twee supermachten, ieder voorzien van een ruime voorraad kernwapens, school in elke oorlog de dreiging van een totale vernietiging. En welke rechtvaardigheid woog daar tegenop? Het verval van de Sovjet-Unie...
04-03-2018
Heimwee naar de mens
Is de mens er nog? [Recensie] De titel van Joke J. Hermsens essaybundel Heimwee naar de mens [2003/red.] suggereert dat de mens er niet meer is. Een echo van Foucault wellicht, die ooit voorspelde dat de mens zou verdwijnen als een gezicht in het zand van de vloedlijn? Hoewel het postmodernisme niet ongemerkt aan Hermsen voorbij is gegaan, blijkt het zover...
25-02-2018
Hoeveel waarheid heeft de mens nodig?
Safranski neemt een klassiek liberale houding aan en steekt deze in een postmodern jasje [Recensie] Om een goede biografie te schrijven is een zeker kameleontisch vermogen vereist: je moet je kunnen verplaatsen in de gedachtewereld van een ander, ook al ben je het misschien niet met hem eens. Rüdiger Safranski, biograaf van onder anderen Schopenhauer, Heidegger en – meest recent...
18-02-2018
De mens in opstand
Camus is in eerste opzicht een moralist [Recensie] In zijn L’opium des intellectuels (1955) schrijft Raymond Aron dat de beruchte polemiek tussen Jean-Paul Sartre en Albert Camus uit 1952 buiten Frankrijk en Saint-Germain-des-Prés vrijwel onbegrijpelijk moet zijn geweest. Alleen wereldvreemde intellectuelen konden zich druk maken over de esoterische abstracties waarmee het debat werd gevoerd. Niettemin krijgt Camus wat de hoofdzaak...
13-02-2018
De aanval op de natiestaat
Is er een nationaal Europa mogelijk? [Recensie] Thierry Baudets De aanval op de natiestaat komt precies op tijd voor de aanstaande verkiezingen van 12 september [2012/Red]. De inzet daarvan is immers niet alleen de economie, maar ook en vooral ‘Europa’. Gaan we voort op de ingeslagen weg en staan we nog meer beslissingsmacht af aan de Europese instellingen of doen...
11-02-2018
Ethica
Ieder zijn eigen Spinoza De seculiere moderniteit, de scheiding van kerk en staat, gelijkheid en vrijheid: het begon met Spinoza. Hij is weer razend populair. Er zijn zelfs Spinoza-bloggers. [Essay] Van Baruch of Benedictus de Spinoza (1632-1677) weten we dat hij veel nadacht, schreef, met vrienden discussieerde en lenzen sleep. Maar hij hield er ook van op zijn tijd een...
31-01-2018
The ends of life
Opvallen om herinnerd te worden [Recensie] Woorden als levensvervulling en levensdoel hebben een moderne klank. Onwillekeurig wekken ze de indruk dat we zelf kunnen kiezen waaruit die vervulling en dat doel zullen bestaan. Dat veronderstelt dat wij mensen autonome wezens zijn, individuen die hun leven in de hand hebben en die in bewuste zelfontplooiing vaak hun hoogste ideaal zullen zien....
30-01-2018
Paniek in de polder
Multiculturalisme is niet het antwoord, pluralisme en diversiteit wel [Recensie] Hannah Arendt schreef ooit dat filosofen zich beter verre van de politiek kunnen houden. Tot hun beroepsdeformatie behoorde immers een heimelijke voorkeur voor het tirannieke: Plato en Heidegger waren haar sprekende voorbeelden. Van een dergelijke voorkeur is op het eerste gezicht niets te merken bij de Rotterdamse filosoof Jos de...
28-01-2018
De toekomst van de stad: over geschiedenis en politiek
Spruyt koestert een geïdealiseerde versie van de Amerikaanse samenleving [Recensie] Geert Wilders mag blij zijn met Bart Jan Spruyt, als `denktank’ of wellicht straks ook als medekamerlid. Van tien punten kan een partij niet leven; een beginselprogramma werd deze week gepubliceerd, nu nog de achterliggende visie of levensbeschouwing. Van Spruyt, directeur van de conservatieve Edmund Burke Stichting, kun je veel...
24-01-2018
De verdwijnende hemel. Deel 1
Over de cultuur van Europa in de twintigste eeuw [Recensie] De Franse dichter Paul Valéry schreef in de jaren dertig: “Achteruit gaan we de toekomst binnen”.1 Een waar woord, want wat hebben we anders tot onze beschikking dan de kennis van het verleden om het nieuwe dat de toekomst brengt te bevatten? Zo lang de geschiedenis een zaak is van...
21-01-2018
Over de religie
Schleiermacher doet zijn best om van de religie iets te maken dat volstrekt op zichzelf staat en verder niets nodig heeft [Recensie] De religie wil ons maar niet loslaten. God is al diverse keren ‘dood’ verklaard. Kerken worden verbouwd tot boekhandels en poptempels. Priesters en nonnen trouwen, dominees verkondigen van de kansel niet meer in de Heer te geloven. Maar...
14-01-2018
Perzische brieven
Compassie met de ‘menselijke dwaasheid’ [Recensie] “Hoe kan iemand Pers zijn?”, krijgt een van de Perzische reizigers te horen in Montesquieu’s Lettres persanes (1721). De vraag, afkomstig van zijn Parijse gastheren, verwijst naar het meest in het oog springende thema van deze brievenroman: het verschil tussen de culturen en de consequenties die daaruit voortvloeien. Montesquieu (1689-1755) zag dit verschil als...
22-10-2017
De ondergang van het avondland
Iedere cultuur loopt ten einde Eindelijk is deze cultuurkritische, rechtse ondergangsfilosofie vertaald. Juist wat zijn boek nog zo leesbaar maakt, pleit tegen de boodschap die het bevat. [Recensie] Wat doen we eigenlijk als we ‘lessen’ trekken uit de geschiedenis? Dan ontdekken we iets in het verleden dat lijkt op het heden en proberen daaruit een mogelijke consequentie voor de toekomst...
08-10-2017
Überlegungen II-IV (Schwarze Hefte 1931-1938)
Littekens die steeds weer openbarsten [Essay] In 1927 publiceerde Martin Heidegger zijn hoofdwerk Sein Und Zeit, dat sindsdien geldt als een van de belangrijkste teksten van de moderne filosofie. Zelf was Heidegger al heel vroeg ontevreden over de receptie van zijn boek. Met als merkwaardigste bezwaar dat het boek hem ‘niet genoeg vijanden’ zou hebben opgeleverd. “Het heeft mij niet...
17-09-2017
Heinrich Heine
Eerst is er het leven, dan het ideaal De grote Duitse dichter was de eerste intellectueel die Europa als uitweg zag voor extremisme, nationalisme en xenofobie. Zo blijkt uit Rolf Hosfelds Heine-biografie, die leest als een actueel essay. [Recensie] Volgens Nietzsche behoorde Heinrich Heine (1797-1856) tot de weinige negentiende-eeuwse Duitsers wier optreden een Europese in plaats van een louter nationale...
10-09-2017
Athenaeum. Fragmenten, essays, kritieken
Alles, alles zou poëzie moeten zijn Geen warmer pleidooi voor romantische poëzie in leven en samenleving dan dat van Friedrich Schlegel. Geen invloedrijker literair tijdschrift dan zijn Athenaeum. [Recensie] Athenaeum is waarschijnlijk het invloedrijkste literaire tijdschrift dat ooit heeft bestaan, hoewel er maar zes afleveringen van verschenen en het niet veel lezers trok. In 1798 werd het opgericht door de...
03-09-2017
We zijn nog nooit zo romantisch geweest
Romantiek maakt de dienst uit De belangstelling voor de Romantiek is groter dan ooit, zo blijkt uit twee belangrijke boeken. Een Nederlandse filosoof meent zelfs dat we nu meer in de ban van de romantische ‘ideologie’ zijn dan in de 18de eeuw. Volgens filosoof Hans Kennepohl zijn we nog nooit zo romantisch geweest. Dus waar je ook kijkt in het...
27-08-2017
Hoofdlijnen van de Rechtsfilosofie
Hegel over de opkomst en ondergang van de wereldmachten [Recensie] Aan politieke filosofie heb je niet veel in crisistijd. Als het er echt om spant, zijn er weinig denkers met direct bruikbare adviezen. Dat Machiavelli bij Poetin, Obama of Rutte op het nachtkastje ligt, kan ik me nog voorstellen, maar verder? Wie er in elk geval niet zal liggen is...
25-08-2017
Manette Salomon
De Goncourts hielden niet van joden Deze net vertaalde roman geeft een levendig beeld van de 19de-eeuwse kunstwereld. Antisemitisme speelt een cruciale rol. Een schets van context en achtergrond ontbreekt helaas. [Recensie] Jules en Edmond de Goncourt worden nu nog vooral gewaardeerd om hun Dagboek. Niemand heeft de Franse literaire wereld van de tweede helft van de negentiende eeuw openhartiger...
20-08-2017
De successtaker
Pas als je niet meedoet, zie je wat er aan de hand is Adrien Turel (1890-1957) Over de futurologische vergezichten van de ‘Zwitserse wereldobservator’ Adrien Turel schreef Arjen Mulder een enthousiasmerend essay. Uit Turels geest rijst een betoverend universum op. [Recensie] Als essayist is Arjen Mulder uit op alle kennis die “buiten de wetenschap blijft vallen, kennis van alles wat...
09-08-2017
Mein Kampf - Eine kritische Edition
Het verboden boek [Recensie] De nieuwe Duitse editie van Mein Kampf die begin 2016 verscheen heeft in de Nederlandse pers opvallend weinig aandacht gekregen. Het feit dat Hitlers boek voor het eerst sinds 1945 weer legaal kon verschijnen, werd uiteraard wel gemeld. Maar veel recensies zijn er bij mijn weten niet gekomen, terwijl dat bij andere klassiekers doorgaans wel het...
09-08-2017
The embrace of unreason
Contradicties en paradoxen in het Franse denken van voor WOII [Recensie] In Frankrijk snelt men dezer dagen [2014] naar de boekhandel voor Le suicide Français van journalist en schrijver Eric Zemmour. Honderdduizenden exemplaren gingen al over de toonbank. En dat alles om te vernemen hoe beroerd het er met Frankrijk voor staat. Zemmour, medewerker van Le Figaro, concludeert op de...
06-08-2017
Politica
OERBOEKEN: Politica Het gezonde verstand van Aristoteles [Essay] Als we Pascal mogen geloven, hielden Plato en Aristoteles zich met politiek bezig voor hun genoegen, ze zagen er een soort spel in, niet de ware filosofie: “Als ze over staatkunde schreven, was het als het ware om regels voor een gekkenhuis op te stellen”. Of Pascal gelijk heeft, is zeer de vraag;...
04-08-2017
De ontscheping
Armada van de laatste hoop [Recensie] Als het privilege van de literatuur eruit bestaat om onaangename en zelfs onacceptabele zaken te verbeelden, dan heeft de Franse schrijver Jean Raspail daar in zijn bekendste roman Le camp des saints (1973) optimaal gebruik van gemaakt. In het voorwoord bij de heruitgave van 2011 doet hij er nog een schepje bovenop: tegenwoordig zou...
03-08-2017
Picasso. The communist years
Picasso en het communisme [Essay] De definitieve doorbraak van Picasso bij het Nederlandse grote publiek kwam in 1956, toen het Stedelijk Museum – van 14 juli tot 30 september – een zeer succesvolle tentoonstelling organiseerde rondom Picasso’s Guernica uit 1937. Kort daarna brak in Hongarije een volksopstand uit tegen het communistische bewind, die met bruut geweld door het Russische leger...
01-08-2017
Wat is fascisme?
Fascisme is een van de mogelijkheden van de westerse moderniteit Lange tijd stond het fascisme bekend als ‘een duivelse incarnatie van het Kwaad’. Maar Robin te Slaa laat zien dat het diep geworteld is in de Europese cultuur. [Recensie] Na deze studie is de tijd voorbij dat het fascisme kan worden afgedaan als bruut machtsstreven zonder ideeën. De fascistische ideologie...
28-07-2017
Geloof in mij. Een gelijkenis
Opgaan in iets anders dan jezelf [Recensie] Religie is nooit ver weg in de gedichten en romans van Jacob Groot. In zijn laatste dichtbundel Nieuwe zon (2014) lezen we bijvoorbeeld: “Wat is uw religie, God? / Want dat u bestaat is zeker maar uw dienst is voorbij en dat is / maar goed ook, helemaal gek werd ik van dat...
27-07-2017
Karl Friedrich Schinkel
De man die Berlijn bouwde [Recensie] Karl Friedrich Schinkel, Pruisens beroemdste architect, heeft zich letterlijk doodgewerkt. Toen hij in 1841 op 60-jarige leeftijd overleed, had hij al ruim een jaar lang thuis gezeten, nauwelijks aanspreekbaar, volkomen uitgeblust. Een weinig passend einde voor iemand die juist bekend stond om zijn onvermoeibare dadendrang. De resultaten daarvan zijn nog altijd in het centrum...
16-07-2017
Regels voor het mensenpark
Filosoferen over de status van de mens binnen de natuurlijke orde [Essay] Precies een jaar geleden [1999/red] werd de intellectuele gemeenschap opgeschrikt uit haar ‘dogmatische sluimer’ door een debat in de Duitse pers naar aanleiding van Peter Sloterdijks lezing Regels voor het mensenpark. Sloterdijk zou een pleidooi hebben gehouden voor actieve biopolitiek onder leiding van een filosofische elite, en dat...
14-07-2017
For two thousand years
Het moeizame leven van een joodse intellectueel in het vooroorlogse Roemenië Niet veel Nederlandse lezers zullen de Roemeense schrijver Mihail Sebastian (1907-1945) kennen. Toch trok zijn Dagboek 1935-1944, toen het in 2007 in een Vlaamse vertaling verscheen, de nodige belangstelling, in NRC Handelsblad bijvoorbeeld van J.L. Heldring. Uit de dagboeknotities van Sebastian (die eigenlijk Iosif Hechter heette en in een...
13-07-2017
The Liberation of Painting
Over de invloed van het het anarchisme op de moderne kunst [Recensie[ Hoezeer we ook gewend zijn geraakt aan de resultaten, de overgang van een figuratieve, makkelijk herkenbare kunst naar een modernistische kunst vol duistere en abstracte vormen blijft iets raadselachtigs houden. Het gebeurde in een paar jaar tijd, aan het begin van de twintigste eeuw, in Parijs. Waarom werd...
30-06-2017
De ongewisse stad
Ook een moordenaar kan niet zonder wetten [Recensie] Alles wat de wet niet verbiedt is geoorloofd, luidt een bekend liberaal principe dat in Het Witte Huis vast op warme sympathie kan rekenen. In de roman De ongewisse stad van J.M.A. Paroutaud (1912-1978), jurist van professie, wordt het tot in het absurde doorgetrokken. De wetten die in de stad uit de...
29-06-2017
Het sublieme
De schoonheid moest dood [Recensie] Volgens de Duitse filosoof Immanuel Kant was de Nederlander zozeer gericht op het nut, dat alle aandacht voor het schone en het sublieme erbij inschoot. Kant schreef dit in 1764, maar sindsdien is er wel wat veranderd. Daarvan getuigt bijvoorbeeld Het sublieme. Het einde van de schoonheid en een nieuw begin van Hans den Hartog...
25-06-2017
Goden breken
Kritiek als startpunt van het monotheïsme [Recensie] Tijdens de laatste seculariseringsgolf, in de jaren ‘60 en ‘70 van de vorige eeuw, bedachten de kerken van alles om de weglopende gelovigen vast te houden: van beatmissen tot oecumenische broederschap en van Jezus als ‘eerste communist’ tot kartonnen kruisraketten in het kerkportaal. Voor zover ik weet kwam niemand toen op het idee...
23-06-2017
Kwaadschiks
Trumpiaanse roman van A.F.Th. van der Heijden In het jaar dat hij 65 wordt [2016, red.] publiceert A.F.Th. van der Heijden niet minder dan drie romans. Een zomer lang hebben de NRC-lezers kunnen genieten van zijn feuilleton President tsaar op Obama Beach. Deze week [oktober 2016, red] verschijnen twee nieuwe delen van zijn almaar uitdijende cyclus De tandeloze tijd: deel...
18-06-2017
Ons creatieve brein
De autonome status van kunst en literatuur [Essay] Wanneer de natuurwetenschappen zich op het terrein van de geesteswetenschappen wagen, klinkt al gauw het verwijt dat zij `reductionistisch’ te werk gaan. In zijn nieuwe boek Ons creatieve brein verweert Dick Swaab zich tegen dit verwijt. Een neurobioloog die in de hersenen speurt naar de fysieke bron van onze schoonheidservaring, kan nog...
16-06-2017
Verzameld nachtwerk
P.F. Thomése over schrijven en over de schrijver P.F. Thomése [Recensie] Schrijvers die hardop nadenken over hun métier zijn zeldzaam geworden. Wat is literatuur? Wat is schrijven? Op deze vragen komen de antwoorden tegenwoordig van filosofen, literatuurwetenschappers, een enkele criticus – de meeste schrijvers hoor je er nooit over. Alsof het allemaal vanzelf spreekt, en kennelijk doet het dat ook,...
11-06-2017
Gedachten
De grootheid van de mens bestaat daarin dat hij van zichzelf weet dat hij ellendig is In 1997 verscheen er een nieuwe vertaling van de Pensées van Blaise Pascal, van de hand van Frank de Graaff. Dit jaar werd het boek in een nieuw jasje herdrukt. We publiceren hier het essay over dit boek dat Arnold Heumakers 20 jaar geleden...
04-06-2017
Niet voor de winst
Aarzelingen bij het onderwijsprogramma van Martha Nussbaum Volgens Martha Nussbaum heerst er een ‘stille crisis’ in het onderwijs, niet alleen in de Verenigde Staten (waar zij zelf leeft en werkt als hoogleraar recht en ethiek) maar wereldwijd. Het kost geen moeite haar gelijk te geven. Alleen dat het om een stille crisis zou gaan, die ‘grotendeels onopgemerkt’ blijft, zoals zij...
01-06-2017
Lettres croisées 1858-1887
De vriendschap tussen Paul Cézanne en Émile Zola [Recensie] In de film Cézanne et moi (2016) van Danièle Thompson, over de vriendschap tussen Paul Cézanne en Émile Zola, speelt de breuk tussen beiden een cruciale rol. Aanleiding was Zola’s roman L’oeuvre uit 1886. Cézanne had zich herkend in de hoofdpersoon, de schilder Claude Lantier die zelfmoord pleegt om aan zijn...
19-10-2016
Bureaucratie is een inktvis
Al die ‘inktschijters’ bestrijd je met spot en parodie [Recensie] Het boek van de Nijmeegse filosoof René ten Bos dat dit voorjaar vrijdag de Socratesbeker 2016 heeft gewonnen, heet Bureaucratie is een inktvis. Bureaucraten worden derhalve door hem `inktschijters’ genoemd: onmisbaar als de stoelgang, maar door niemand geliefd. Iedereen klaagt over bureaucratisering, zonder op te houden eraan mee te doen....
17-06-2016
De vlucht uit de tijd
Terug naar de oerwoorden en oerbeelden Honderd jaar geleden werd in Zürich Dada opgericht, door de Duitser Hugo Ball en de Roemeen Tristan Tzara. De eerste had het woord, dat in het Frans stokpaardje betekent, naar eigen zeggen uit een dictionaire geplukt. Oorspronkelijk was `Dada’ bedoeld als naam voor het tijdschrift dat Ball (1886-1927) en zijn vrienden wilden uitgeven, nadat...
06-06-2016
Vijf sterren voor de gaarkeuken
Uitersten van het politieke spectrum [Recensie] Onlangs sprak Tom Lanoye de laudatio uit op de jubileumbijeenkomst van de 250 jaar oude Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Het was een hilarisch, even retorisch als theatraal betoog: de lachsalvo’s moeten tot ver op het Leidse Rapenburg te horen zijn geweest. Retorisch zijn ook de stukken in Revue Lanoye, ondertitel: Filippica (polemische replieken), maar...
26-05-2016
De cultuur van de paradox
[Recensie] Wanneer iemand mij opbelt en vraagt of hij stoort, antwoord ik wel eens: `Integendeel, ik was aan het werk’. Lang niet iedereen herkent het citaat, maar criticus en essayist Carel Peeters vast wel. Menno ter Braak (uit wiens Van oude en nieuwe christenen het afkomstig is) was een van zijn geestelijke vaders. Ter Braaks invloed blijkt nog steeds aanwezig,...
26-04-2016
De navel van Daphne. Over kunst en engagement
[Essay] Het engagement leeft in de hedendaagse kunst, bij voorkeur buiten het museum. Kunstenaars wagen zich in de politieke arena, trekken de wijken in, bekommeren zich om asielzoekers, verzinnen projecten in de Derde Wereld of koken soep voor het publiek om zo alternatieve vormen van sociaal verkeer uit te testen. Franse filosofen en critici als Nicolas Bourriaud, Alain Badiou en...
22-04-2016
Het labyrint van de wereld en het paradijs van het hart
Graag één groot, christelijk Europa [Recensie] Jan Amos Komensk (1592-1670), beter bekend als Comenius, voelde zich naar eigen zeggen `thuis’ in Amsterdam. Geen wonder, want Comenius heeft de laatste veertien jaar van zijn leven in alle rust in de hoofdstad van de Republiek kunnen leven en werken. Hij publiceerde er zijn boeken, zonder vrees voor vervolging of repressie, financieel ondersteund...
01-04-2016
Tijd. Hoe tijd en mens elkaar beïnvloeden
Tijd maken doen we zelf [Recensie] Als het in filosofie of literatuur over tijd gaat, komt op zeker moment altijd iemand met het bekende citaat uit Augustinus’ Confessiones: `Wat is dus de tijd? Wanneer iemand het me vraagt, weet ik het; wil ik het echter uitleggen aan iemand die het vraagt, dan weet ik het niet’. Rüdiger Safranski laat er...
02-03-2016
Verhalen/Ferdydurke/Trans-Atlantisch/Pornografie/Kosmos
Een opgehangen mus en veel seks 2015 was een bijzonder jaar voor Poolse schrijver Witold Gombrowicz (1904-1969). In Duitse vertaling verscheen zijn `intieme dagboek’ Kronos (waarvan twee jaar eerder het Poolse origineel was gepubliceerd), zijn laatste roman Kosmos werd verfilmd en in Nederland kwam een stevige dundrukeditie uit van bijna al zijn verhalen en romans. Dat laatste was nodig ook,...
11-12-2015
De ochtendgave
Als de liefde dood is, eindigt het leven [Recensie] Dat A.F.Th. van der Heijden nog eens een historische roman zou schrijven, lag misschien voor de hand. Zijn cyclus De tandeloze tijd heeft wel iets van een eigentijdse geschiedschrijving. Dus waarom niet de sprong gewaagd in het verre verleden? Een opdracht van de gemeente Nijmegen stond aan de wieg van De...
05-12-2015
New Grub Street
Waarom we allemaal schrijver willen worden [Essay] Twee maanden geleden kreeg Adriaan van Dis de Constantijn Huygens-prijs. Nog dezelfde avond zat hij te stralen in Pauw. Hoewel de Constantijn Huygens-prijs geldt als een van de belangrijkste nationale literaire prijzen, trekken de winnaars ervan zelden de aandacht van de tv. Maar Van Dis is van de tv, en dan wordt alles...
17-10-2015
Oeuvres philosophiques. Édition critique par Jacob van Sluis
De Plato uit de polder Iedereen weet wie Spinoza is, of Erasmus, of Hugo de Groot, ook als men niets van hen gelezen heeft. Van Frans Hemsterhuis (1721-1790) kennen de meeste mensen hooguit een naar hem vernoemde straat. Toch hoort hij in hetzelfde rijtje thuis. Ook hij behoort tot de weinige Nederlandse filosofen die in het buitenland weerklank hebben gevonden....
16-10-2015
Das Lachen der Täter: Breivik u.a. Psychogramm der Tötungslust
Een gruwel om snel te vergeten [Recentie] In de geschiedenis wemelt het van de gruweldaden, maar het plezier dat de daders eraan moeten hebben beleefd krijgt zelden veel aandacht. Hun ideologische verblinding, hun kwaadaardige dan wel banale inborst, hun falend geweten, hun gebrek aan empathie – dat alles wordt uitputtend besproken. Economische, culturele en sociale motieven worden in kaart gebracht....
18-09-2015
Tegen de kruideniers. Over talen, Europa en geheugen
En de Taalunie moest juist een beetje sexy worden [Recensie] Soms is het eenvoudiger om te zeggen waar je tegen bent dan waar je voor bent. Tegen de kruideniers heet de nieuwe essaybundel van Luc Devoldere, in het dagelijkse leven hoofdredacteur van het literaire tijdschrift Ons Erfdeel. Wie is er niet tegen kruideniers, behalve wanneer je voedsel nodig hebt? Devoldere...
31-08-2015
De onderwaterzwemmer
De achterdeur van het paradijs [Recensie] Wie het oeuvre van P.F. Thomése gevarieerd noemt, trapt een open deur in. Het mag dus geen verrassing heten dat De onderwaterzwemmer verrassend is na zijn beide vorige boeken, Grillroom Jeruzalem en Het bamischandaal. Om dezelfde reden is het interessanter om op de overeenkomsten te letten dan op de verschillen, die nu eenmaal in...
17-07-2015
Filippo Tommaso Marinetti. The artist and his politics
Het landsbelang gaat boven alles [Recensie] Niemand zal het belang van het Italiaanse futurisme voor de moderne kunst ontkennen. Per manifest gelanceerd in 1909, was het de eerste twintigste-eeuwse avant-gardebeweging; alle latere avant-gardes (dada, surrealisme, De Stijl, constructivisme etc.) hebben de invloed ervan ondergaan. Maar anders dan hun veelal extreem-linkse navolgers sympathiseerden de Italiaanse futuristen met het fascisme. Vooral na...
10-07-2015
Event. Filosofie van de gebeurtenis
Wachten op een wereldwonder [Recensie] Weinig filosofen zijn op dit moment zo populair als de Sloveen Slavoj Zizek. Eind mei deed hij Amsterdam aan en tot twee keer toe zat de Westerkerk stampvol. Zo is het blijkbaar overal. Frank Vande Veire, die zojuist een grondige studie over Zizeks mensbeeld heeft gepubliceerd, meldt dat in Brussel ooit meer dan 2500 mensen...
05-06-2015
Essay over de gift
Wie rijkdom weggeeft, krijgt prestige terug [Recensie] Geschenken zijn zelden helemaal gratis, bijna altijd veronderstellen ze een tegenprestatie. Op verjaardagen geven we gul, maar we verwachten ook een cadeautje als we zelf jarig zijn. Niets voor niets. En mede door het uitwisselen van geschenken vormen we met elkaar een gemeenschap. Over deze verwevenheid van geven en teruggeven en over de...
10-04-2015
Wat is eigendom? Onderzoek naar de beginselen van recht en bestuur
Kunnen mensen wel vrij en gelijk zijn [Recensie] In de belangrijkste leuze van de Franse Revolutie staan ze probleemloos naast elkaar: vrijheid en gelijkheid. Met broederschap als derde erachteraan. Geen overbodige luxe, want zonder deze emotionele schakel kan er de nodige spanning ontstaan tussen de eerste twee. Al tijdens de Revolutie liep het mis en werd uit naam van de...
20-03-2015
De Mulisch Mythe. Harry Mulisch: schrijver, intellectueel, icoon
Het eeuwige botst op het tijdelijke Als enige van de zogenaamde Grote Drie wacht Harry Mulisch (1927-2010) nog op zijn biografie. Van Hermans en Reve zijn de levens al uitvoerig geboekstaafd, bij Mulisch moeten we het vooralsnog doen met zijn eigen werk, de talloze interviews die hij gaf en de al even talloze studies die door derden over zijn werk...
27-02-2015
De zanger van de wrok. Willem Frederik Hermans. Biografie, deel II (1953-1995)
De literatuur was in feite secundair [Recensie] Willem Frederik Hermans hield van snelle, sportieve auto’s, maar een paar van zijn eigen auto’s reed hij in de prak. Het begon al in 1948 met een aanrijding in Canada, toen hij nog geen rijbewijs had. Jaren later, in 1964, schafte hij zich van de opbrengst van De donkere kamer van Damokles een...
16-01-2015
De fantoomterreur. Revolutiedreiging en onderdrukking van de vrijheid 1789-1848
Ook 19de-eeuws Europa kende terreur, angst en ‘complotten’ Op 23 maart 1819 kwam de Duitse succesauteur August von Kotzebue door messteken om het leven. De dader was een jonge nationalistische student, Karl Ludwig Sand, die de schrijver van romans en toneelstukken had vermoord vanwege diens conservatieve opvattingen. Daarna plantte hij het mes in zichzelf, zonder succes; uiteindelijk werd hij ter...
11-06-2006
Het plagiaat
De polemiek tussen Menno ter Braak en Anton van Duinkerken [Recensie] In april 1940 begon Menno ter Braak aan een nieuwe roman, die Het plagiaat moest gaan heten. Meer dan een paar hoofdstukken heeft hij er niet van geschreven, maar die zijn voldoende om in een van de personages, de hoofdredacteur van een katholiek dagblad, Anton van Duinkerken te herkennen....