"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Lopend vuur

Zondag, 2 augustus, 2020

Geschreven door: Jonathan Israel
Artikel door: Karl van Heijster

Het vuur van Verlichting

[Recensie] De Boston Tea Party, de Founding Fathers, de Declaration of Independence: het is gesneden koek voor elke min of meer ontwikkelde wereldburger. Een cynicus zou kunnen beweren dat dit het gevolg is van iets als de populair-culturele hegemonie van de Verenigde Staten, of van cultureel imperialisme misschien zelfs. Maar daarmee zou diegene het belang van de Amerikaanse Revolutie – want dat is wat die termen met elkaar verbindt – ernstig tekortdoen. Het goede nieuws is dat die cynicus met de verschijning van Jonathan Israels Lopend Vuur een uitgelezen kans wordt geboden zijn of haar kortzichtige visie op de wereldgeschiedenis op de schop te gooien. (Het slechte nieuws is dat cynici doorgaans niet geneigd zijn zulke kansen te pakken.) Israels lijvige geschiedenis – ruim 800 pagina’s – behandelt niet alleen de Amerikaanse Revolutie en de ideeën die eraan ten grondslag liggen, maar kijkt ook naar de vele revoluties die op de Amerikaanse volgden, allemaal in naam van dezelfde Verlichte idealen.

Want dat idealen ten grondslag liggen aan de Amerikaanse revolutie en haar navolgers, is voor Israel een onomstotelijk gegeven. In zekere zin is dat een controversiële stelling. De historicus keert zich daarmee expliciet tegen het idee dat revoluties weinig meer zijn dan reacties op materiële omstandigheden of een uiting van een wil tot macht. Dat doet hij overigens zonder de invloed van zulke factoren te ontkennen. De Boston Tea Party is immers een overduidelijk voorbeeld van hoe economische motieven een rol speelden bij het uitbreken van de Amerikaanse Revolutie. Maar hoewel zulke zaken wel een aanleiding kunnen zijn voor een revolutie, kunnen ze geen (consistente) richting geven aan het verloop ervan. Dat de Verenigde Staten na hun onafhankelijkheidsoorlog een federale republiek werden op democratische grondslag, is te danken aan ijver van een groep radicale Verlichtingsdenkers. 

Wie Lopend Vuur: Hoe de Amerikaanse Revolutie de wereld in vlam zette leest, beseft maar al te goed dat de geschiedenis geen van tevoren gedefinieerd pad bewandelt. Ideeën als democratische vertegenwoordiging van alle burgers, universeel beschikbaar onderwijs en individuele verheffing golden ten tijde van de onafhankelijkheidsoorlog als radicaal. Verlichtingsdenkers (en -doeners) hebben actief moeten strijden vóór deze idealen en tegen aristocratische en despotische tendensen in de samenleving. En ze hebben meermaals verloren. Nergens wordt dat duidelijker dan in het pijnlijke feit dat de Amerikanen een natie uitriepen op basis van de gelijkheid van alle mensen, zonder de slavernij in de zuidelijke staten af te schaffen. Maar ook voor de oorspronkelijke bewoners en het gros van de blanke bevolking werd de belofte van gelijkwaardigheid niet ingelost. De drie hoofdstukken die Israel aan dit falen van de Amerikaanse verlichting spendeert, behoren tot de beste van het boek.

Desondanks golden de Verenigde Staten in de decennia na haar succesvolle onafhankelijkheidsverklaring als voorbeeld voor de rest van de wereld. De titel van het boek is niet voor niets Lopend Vuur (vertaling van The Expanding Blaze: How the American Revolution Ignited the World, 1775-1848). In Frankrijk, Ierland, Haïti, door heel Latijns-Amerika en in Griekenland braken overal opstanden en revoluties uit. Israel laat zien hoe een overlappend gezelschap van groepen Verlichtingsdenkers bij al deze gebeurtenissen terug blijft keren. Een hoofdrol is weggelegd voor filosoof Thomas Paine, schrijver van Common Sense (1776) en The Rights of Man (1791-1792). Desondanks was alleen de Haïtiaanse Revolutie (1791-1804) echt succesvol. Een terugkerende oorzaak voor het falen van de overige revoluties ligt in het feit dat de bevolking destijds nog niet klaar was voor de radicale ideeën die eraan ten grondslag lagen. Zolang een volk niet bekend is met Verlichtingsidealen zal het daar ook niet voor strijden. De noodzaak van onderwijs werd dan ook onderkend door onder andere Paine en Founding Fathers als Benjamin Franklin en Thomas Jefferson. 

Hereditas Nexus

Dat we vandaag de dag nog steeds de vruchten plukken van de Verlichting, is te danken aan hun inzet en aan die van tomeloze andere voorvechters van de rede. Wie Lopend Vuur leest, zal niet alleen onder de indruk raken van de kracht die deze ideeën in het verleden hebben gehad, maar ook overtuigd raken van de noodzaak ze te verdedigen. Tegen Verlichting kan geen cynicus op.

Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles