Met de islam terug naar de Middeleeuwen
[Recensie] “Voorspellen is moeilijk, vooral als het om de toekomst gaat.” Als grapje heeft deze uitspraak inmiddels haar beste tijd wel gehad, maar als waarheid staat zij nog recht overeind. In juli 2013, enkele maanden voordat de Islamitische Staat zijn kalifaat uitriep, publiceerde de Algerijnse schrijver Boualem Sansal een uitvoerig essay getiteld Regeren in naam van Allah – Islamisering en machtshonger in de Arabische wereld. Daarin overziet hij de verschillende stromingen binnen de islam en analyseert hij het bij velen levende verlangen naar een Nahda – een heropleving van de islamitische heerschappij na het uiteenvallen van het geweldige Arabische imperium en het einde van het Ottomaanse rijk.
Aan een visie op wat dat voor onze toekomst inhoudt, waagde Sansal zich pas in zijn volgende boek, de roman 2084, zojuist in het Nederlands vertaald, en in Frankrijk vorig jaar bekroond met de grote romanprijs van de Académie Française en door het lezerstijdschrift Lire uitgeroepen tot beste boek van het jaar. 2084, Het einde van de wereld, is tegelijk een roman en een politiek pamflet.
Het gaat de schrijver er in dergelijke boeken om, bestaande ontwikkelingen door te trekken en de lezer met de neus op de doorgaans apocalyptische consequenties te drukken. Veel van de markantste boeken in het genre, zoals Brave New World van Aldous Huxley, zijn daarom toekomstromans. De tweede mogelijkheid is dat de schrijver kiest voor een allegorie die zich afspeelt in een niet nader aangeduide tijd, zoals in Auf den Marmorklippen van Ernst Jünger. George Orwell, de grootmeester van de politieke roman, beoefende het genre zelfs in beide varianten: Animal Farme is een allegorie, 1984 is een toekomstroman – misschien wel de bekendste van allemaal.
Bij dat laatste boek sluit Boualem Sansal uiteraard aan in zijn 2084. De technische ontwikkelingen gaan tegenwoordig zo snel dat het schrijven van een toekomstroman een hachelijke onderneming is geworden. Maar in dit geval heeft de schrijver van dat probleem geen last, want Sansal beschrijft een maatschappij die resoluut is teruggekeerd naar een middeleeuws verleden. 2084 is een regressieve toekomstroman. De maatschappij die in het boek wordt geschilderd is verlamd in ideologische en praktische verstarring. Elke verandering of ontwikkeling wordt als een bedreiging gezien door de machthebbers van Abistan. Het land, een soort kruising tussen Noord-Korea en Islamitische Staat, is een absolute theocratie die nagenoeg de hele bekende wereld omvat en tot stand is gekomen na een reeks van grote heilige oorlogen waarin de atoombommen niet gespaard zijn. Hele landschappen zijn daarbij verglaasd, “kale vlakten, geteisterd door ijskoude of gloeiend hete winden, waar zich gebeurtenissen lijken te hebben afgespeeld die het verstand te boven gaan, stukken zon die op de planeet zijn gevallen, zwarte kunst die helse voren heeft doen ontbranden.” Orwells Big Brother heet bij Sansal Abi. Abi is de goddelijke Gezant van Yölah. Dagelijks, luidt zijn voorschrift, moet er door de Abistani negen keer worden gebeden. Na de wekelijkse Donderdagse Smeekbede vinden in de stadions onder grote belangstelling massa-executies plaats.
De hoofdpersoon van Sansals boek is de jongeman Ati, die in een sanatorium in een verre uithoek van het land geneest van zijn tuberculose. Hij heeft er alle tijd om na te denken, en allengs rijzen er bij hem vragen over de vanzelfsprekendheid van het heersende systeem. Voor het eerst hoort hij spreken over ‘grenzen’: er schijnen hier en daar gebieden te bestaan die zich aan de heerschappij van de hoofdstad Qodsabad onttrekken, zoals een getto niet ver van de hoofdstad.
In de karavaan die hem na zijn genezing naar huis brengt – een reis van een jaar, vol ontberingen – leert Ati de ambtenaar Nas kennen, die hem vertelt over een archeologische vindplaats die de bestaande geschiedschrijving op losse schroeven zet. Ati’s twijfels en nieuwsgierigheid nemen verder toe, en zetten hem na zijn terugkeer in Qodsabad aan tot ontmoetingen en avonturen. Met een vriend gaat hij op onderzoek uit in het getto, probeert Nas op te zoeken in de verboden stad waar het regeringscentrum gevestigd is, komt in contact met een zonderling die thuis een clandestien museum van de twintigste eeuw heeft ingericht. Ati voelt zijn vervreemding van de maatschappij waarin hij leeft groeien naarmate hij meer inzicht krijgt in het functioneren ervan.
De kracht van het boek van Sansal ligt, meer dan in de karaktertekening van de personages, die vrij karig blijft, in de zich geleidelijk ontvouwende overtuigende beschrijving, tot in kleine, aansprekende organisatorische details, van een maatschappij die gericht is op het kort houden van de bewoners, ten gunste van een bewind dat, uiteindelijk, even corrupt als gekmakend taai blijkt te zijn.
“Ergens bij horen” betekent altijd dat men van je verwacht dat je, in elk geval tot op zekere hoogte en op een aantal gebieden, het recht op het koesteren van reserves opgeeft. Maar in een absolute dictatuur is dat gebod uiteraard absoluut. In deze prachtig geschreven roman laat Bouallem Sansal zien hoezeer dat indruist tegen datgene wat de mens tot mens maakt.
—
Wie is Boualem Sansal?
Boualem Sansal geldt als een van de belangrijkste Algerijnse schrijver van dit moment. De wat meer intellectualistische Sansal is geboren in 1949 in een bergdorpje. Sinds zijn late debuut in 1999 is hij voor zijn zeven romans, zijn novellen, essays en pamfletten overladen met vooral Franse en Duitse prijzen. Maar in 2003 werd Sansal, van huis uit ingenieur en econoom, ontslagen van de hoge overheidspost die hij bekleedde. De kritische toon van zijn werk, waarin hij de gebruikelijke kwalen van revolutionaire regeringen aan de kaak stelt: corruptie, nepotisme en bureaucratie, maar in het geval van Algerije ook nog eens obscurantisme en godsdienstige intolerantie, was niet naar de zin van zijn bazen. Ook Sansals verzet tegen de arabisering van het onderwijs werd niet gewaardeerd. Sansal vreest voor een provincialisme dat de weg vrijmaakt voor benepen geestdrijverij. Anders dan de enkele jaren jongere Khadra woont Sansal niettemin nog steeds in zijn geboorteland, in het kuststadje Boumerdès, hoewel verschillende van zijn boeken in zijn vaderland door censuur zijn getroffen. Boualem Sansal is van mening dat een ontwikkeld artistiek leven in het land een voorwaarde is voor vrede en democratie.
—
Eerder verschenen in Trouw
