De geboorte van Nederland
[Recensie] Onder de titel 80 jaar oorlog. De geboorte van Nederland herdenken het Rijksmuseum en de NTR de 450ste verjaardag van het begin van de tachtigjarige oorlog. Op 12 oktober wordt een grote publiekstentoonstelling geopend in het Rijksmuseum en sinds 28 september loopt een zevendelige serie op NPO 2, waar Hans Goedkoop volgens beproefd recept ons een geschiedenisles geeft. Bij dit alles is een boek, in samenwerking met uitgeverij Atlas Contact verschenen. Een boek dat uitstraalt: dit is voor iedereen. De kaft is eenvoudig, de prijs niet te hoog en met een vrolijk rood-wit-blauw aan de zijkant.
In ruim driehonderd pagina’s krijgt de lezer een compleet verhaal. Gijs van der Ham, senior conservator geschiedenis van het Rijksmuseum schetst het algemene beeld van de oorlog. Het is echter geen geschiedenisboekje met namen, jaartallen en veldslagen geworden, gelukkig. Het is een beschrijving van de geschiedenis aan de hand van voorwerpen, die ‘getuigen’ waren van wat er in die tijd gebeurde. Gijs van der Ham kan schrijven, dat wisten we uit eerdere publicaties en voor de geïnteresseerde leek heeft hij hier een goed en leesbaar overzicht van die lange oorlog gemaakt.
Onderzoeker Marchien den Hertog en eindredacteur Karin van den Born hebben reportages en beelden uit de televisieserie vertaald in lokale en persoonlijke verhalen. Marchien den Hertog heeft dit vorm gegeven in twaalf korte verhalen die in het boek zijn opgenomen. Naast een fotopagina is het per verhaal gemiddeld niet meer dan twee tot drie pagina’s tekst. Pakkende verhalen zijn het. Sommigen bevatten pikante weetjes. Zo was er altijd het verhaal dat de wraaklustige beul de graaf van Egmont een extra houw op zijn gezicht had gegeven tijdens de executie, waardoor de neus van de arme hertog beschadigd was. Recent onderzoek met een scan maakt duidelijk dat de beschadiging van de neus van veel later datum is, mogelijk veroorzaakt door een breekijzer toen het graf gelicht werd.
Maar er zijn ook schrijnende verhalen bij, impliciet schrijnend zoals het verhaal over de boerenschansen die gebouwd werden om op het platteland een heenkomen te hebben en bescherming tegen de rondtrekkende, plunderende legers. Het verhaal blijft zonder gezicht, maar als je je even indenkt wat er gebeurde, wordt je duidelijk hoe verschrikkelijk een oorlog was voor de burgerbevolking.
Expliciet schrijnend vind ik het verslag van het bloedbad van Naarden, waar na de overgave van het stadje, de mannen werden vermoord. De vrouwen werden gedwongen de kleding van hun overledenen buiten de poorten te brengen zodat de Spaanse soldaten ze konden verkopen en hun portemonnee er mee konden spekken. Uit de omringende plaatsen kwamen meer dan voldoende kopers.
Drie mensen hebben aan het eind van de catalogus nog een speciale korte bijdrage geleverd. Prof. Judith Pollmann heeft geschreven over de tachtigjarige oorlog in de Nederlandse herinnering. De titel dekt de lading niet. Het stuk gaat over het beeld dat begin zeventiende eeuw in de Nederlanden werd geschapen van de aanleiding en gevolgen van de strijd. Dat beeld heeft tot de dag van vandaag een stempel gedrukt op het populaire beeld van de oorzaak van de oorlog en wie er ‘goed’ en ‘fout’ waren. Wat het artikel vooral duidelijk maakt is dat er eigenlijk geen sprake is van een aaneengesloten periode van oorlog. Niet alleen het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) onderbrak de strijd. Het hele karakter van de oorlog veranderde in de tijd. Was er in de beginjaren sprake van een burgeroorlog, waar ook de zuidelijke gewesten aan deelnamen, later veranderde de oorlog in een strijd van de inmiddels feitelijk onafhankelijke noordelijke provincies tegen de Habsburgers. Daarbij deed de Republiek pogingen nog zo veel mogelijk land in het zuiden aan haar gebieden toe te voegen.
Hoofdredacteur van NRC, de Vlaming Peter Vandermeersch, schreef een gedachtespinsel: Als de de noordelijke provinciën zich niet afgescheiden hadden…
Stephanie Archangel, junior conservator in het Rijksmuseum, schreef een stuk over de oorlog die gevoerd werd overzee. Meteen na het einde van de het Twaalfjarig Bestand werd de Westindische Compagnie opgericht, die zich er speciaal op toelegde de Spanjaarden te treffen in hun overzeese koloniën in Zuid-Amerika. Op die manier werden de inkomsten van de Spaanse koning geschaad en kreeg hij meer moeite om de geldverslindende oorlog in de Nederlanden vol te houden. In deze tijd, tot aan de vrede van Munster vestigden de Nederlanders zich ook op de zes eilanden in het Caraïbisch gebied die nu nog steeds met ons land verbonden zijn. Fijntjes beschrijft Archangel hoe de Nederlanders weliswaar in hun propaganda de arme zielen van de zwarte arbeiders zouden bevrijden en kerstenen. Toen ze eenmaal de gebieden op de Spanjaarden hadden veroverd, zetten zij de slavernij voort en zorgden voor de aanvoer van steeds weer nieuwe dwangarbeiders op de plantages van de WIC.
Elke tijd geeft zijn eigen interpretatie van de geschiedenis. Dit boek getuigt daar ook weer van. De aandacht voor het leed van de burgerbevolking en de slaven is hiervan een duidelijk voorbeeld. Het corrigeert het beeld in oudere studies. Dat wil niet zeggen dat het beeld nu compleet of juist is. Het grote Europese perspectief en bijvoorbeeld het verband met de Dertigjarige Oorlog in Duitsland (beide oorlogen werden met dezelfde serie vredesonderhandelingen beëindigd) ontbreken nog, om maar eens een voorbeeld te noemen. Ik kan me zo maar voorstellen dat dit bij een volgende viering meer op de voorgrond zal treden.
Sommigen zullen deze catalogus verwerpen omdat het geen romantisch beeld van eenheid en nationale trots schetst in hun ogen. De samenstellers mogen echter mijns inziens trots zijn op dit afgewogen en voor velen toegankelijke werk.
Het boek gaat over de tachtigjarige oorlog. Hoewel de lezer ook veel te weten komt over allerlei aspecten van het dagelijks leven, geeft het boek geen beeld van het leven in de Nederlanden in de zestiende en zeventiende eeuw. Dat kan ook niet. Auteurs moeten keuzes maken. Jammer is het wel, want de oorlog was in die tachtig jaar niet het enige.
–-
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
e-pub: 9789045037714
