Een alternatieve geschiedenis van de islam
Do I contradict myself? Very well, then, I contradict myself.
Walt Whitman
[Recensie] Duurt de straf in de hel eeuwig of zou je ooit uit het inferno kunnen ontsnappen? Het idee dat de poorten voor altijd gesloten blijven is moeilijk te rijmen met een rechtvaardige en vergevingsgezinde God. Moet een berouwvolle zondaar die oprecht tot inkeer gekomen is voor altijd het bittere sap van de Zaqqum-boom drinken en onophoudelijk gesmolten koper over het hoofd uitgegoten krijgen? De Moetazalieten vonden van wel.
Tegenwoordig beroepen liberale moslims zich op de vroege en vermeend vrijzinnige stroming, de Moetazalieten. Maar volgens Bauer was het juist deze groep die vaak een onverzoenlijk standpunt innam. Dit zal als een verrassing komen voor veel moderne moslims die een strijd voor zich zien tussen de conservatieve Ash´arieten en de progressieve Moetazalieten. Bauer omschrijft het veronderstelde rationalisme van de laatstgenoemden niet als een uiting van vrij denken maar veeleer als ‘rigoreus’. Hij ziet weinig heil in het liberale betoog van onder andere Mustafa Akyol die het wenselijk vindt om terug te grijpen op deze traditie.
Bauer stelt dat het juist de Moetazalieten waren die een “instrument voor disciplinering” in de hand van d´e religieuze manschappen verschafte. Volgens hem moeten we juist dankbaar zijn dat deze ideeën niet de overhand kregen.
Thomas Bauer die hoofd is van het instituut voor Arabische en islamitische studies in Münster stelt ook andere gangbare opvattingen ter discussie. A Culture of Ambiguity is een pas verschenen vertaling van het Duitse origineel uit 2011. De schrijver heeft een aantal correcties aangebracht en de literatuurverwijzingen geactualiseerd maar voor de rest is zijn betoog intact gebleven.
De cultuur van islam
De publicatie van de voortijdig overleden Shahab Ahmed zorgde voor een hernieuwde belangstelling voor een niet-Westerse benadering van de islam. In zijn voorwoord zegt Bauer dat hij net te laat was om in te gaan op Ahmeds boek What is Islam? dat vaak in één adem met zijn eigen werk genoemd wordt. Als voorbeeld van Ahmeds tegendraadse opvattingen volstaat zijn antwoord op de vraag: Wat heeft wijn met islam te maken?, namelijk ‘alles’. Dit klinkt provocatief maar wordt onderbouwd met tal van voorbeelden. Bovendien is de kaft fraai geïllustreerd met de wijndrinkende Mongoolse heerser Jahangir, die later aan opium verslaafd raakte.
What is Islam? uit 2016, een jaar na het overlijden van Ahmed, is een baanbrekend boek dat helaas niet de aandacht gekregen heeft dat het verdient.
Er is een wereld van verschil tussen theorie en praktijk. Als we ons blindstaren op legalistische en theologische kwesties doen we de overweldigende rijkdom aan islamitische ‘cultuur’ tekort. Bauer is een kenner van klassieke Arabische literatuur en poëzie. Door de eeuwen heen is er in de dichtkunst weinig sprake van religieuze bezieling en des te meer van een hoogstaande vorm van liefdespoëzie en seculiere panegyriek.
Volgens Bauer is het een wijdverbreid vooroordeel dat politiek en religie in islam onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Het tegendeel is waar; door praktisch de gehele geschiedenis heen is er sprake van een duidelijke scheiding. Voorbeelden zijn Ibn Nubatah en Ibn Khaldun die beiden hoge maatschappelijke posities bekleedden maar in hun politieke geschriften zuiver seculier waren. In het genre ‘spiegel-voor-prinsen’ heeft al-Nubatah in een vroeg stadium zijn bijdrage geleverd. Tweehonderd jaar voor Machiavelli hanteert hij veelal dezelfde begrippen als in De heerser: vertrouwen op deugd en eigen verdiensten maar ook gebruik maken van list en toeval. De goede bestuurder heeft meer aan merites en geluk dan aan de sturende hand van God.
Ambiguïteit
Een vergelijking met A lamp for rulers geschreven door al-Turtushi in 1112 compliceert het beeld van tolerantie en pluralisme dat Bauer schetst. Al-Turtushi schuwt het pleiten voor gedwongen bekering met woord of zwaard niet. In islamitische landen accepteert hij nóch synagoge nóch kerk. In een ander geschrift veroordeelt hij het importeren, verkopen en consumeren, niet van wijn maar van kaas (!) uit het Byzantijnse rijk (The Bloomsbury Reader in Christian-Muslim Relationships, 600-1500).
Over het algemeen omarmt de Arabische cultuur ambiguïteit en pluralisme in plaats van die proberen te elimineren. De Westerse obsessie met één zaligmakende waarheid heeft desastreuze gevolgen voor de rest van de wereld. We zoeken naar waarheid, wij zijn gefixeerd op universalisme en hebben een onbedwingbare drang om deze explosieve cocktail te exporteren naar andere culturen. Die dodelijke drie-eenheid heeft een zwaar stempel gedrukt op de ontwikkeling in de islamitische wereld, vooral sinds de tweede helft van de negentiende eeuw, aldus Bauer.
De paradox is dat moderniteit en islamisme hand in hand lopen. Het is pas met de komst van het modernisme in Europa dat het extremisme zoals we dat nu kennen zich heeft kunnen ontwikkelen. Er is volgens Bauer geen sprake van teruggrijpen op traditionele islamitische waarden; de intolerantie is in werkelijkheid gebaseerd op Europese ideeën. Er is geen groter verschil denkbaar dan dat tussen het klassieke pluralisme in islam en het religieuze fanatisme van de Taliban.
Het nieuwe dogmatisme komt niet voort uit de donkere krochten van een imaginair islamitisch verleden maar is volgens Bauer een stiefkind van het westerse denken.
Deze uitspraak druist in tegen onze hedendaagse, al dan niet op (sociale) media gebaseerde opvattingen. Normaal gesproken is dubbelzinnigheid niet iets waar we ‘de islam’ mee associëren. Bovendien gelooft Bauer niet in de idee van een ‘Gouden Tijdperk’ van de islam dat rond het jaar duizend tot stilstand gekomen zou zijn. Hij illustreert zijn betoog met talloze voorbeelden van een veel latere bloei in de islamitische cultuur die nooit of nauwelijks onder de aandacht komt.
Voor Bauer is ambiguïteit een van de voornaamste kenmerken van vroeg-islamitische cultuur. Het Oosten is dubbelzinnig, pluriform en tolerant terwijl het Westen op zoek is naar één allesoverheersende waarheid en die, al dan niet met kolonialistisch geweld, probeert te exporteren. Terwijl de Arabische landen voornamelijk bezig waren met handeldrijven, leidde het westerse streven naar globale hegemonie tot brute rooftochten van onder andere een van de ergste massamoordenaars allertijden: Vasco da Gama.
A Culture of Ambiguity wordt ingeleid met een typisch apodictische uitspraak van Zygmunt Bauman: Ambiguïteit is “de enige kracht die het destructieve en genocidale potentieel van de moderniteit in toom kan houden.” Volgens Bauman is het enige doel van onze moderne instituties om ambiguïteit uit te roeien.
Op deze manier wordt ‘moderniteit’ gehanteerd als een containerbegrip waar alles en iedereen inpast. Maar de moderniteit is net zomin een monolithisch verschijnsel als ‘de islam’. het boek Islamic Political Thought(2015) wordt gesteld: “Key voices within Western social sciences have concurred in observing that modernity was never singular, neither was it homogeneous.”
Volgens Bauer daarentegen waren het alleen de kunstenaars en schrijvers die niet in het gareel liepen.
Wie is er bang voor rood, geel en blauw?
De stap van Arabische dichtkunst in de middeleeuwen naar seksualiteit in de Victoriaanse tijd lijkt groter dan die wellicht is. Na een gedegen uiteenzetting over verschillende voor ons minder bekende islamitische auteurs, worden we getrakteerd op een foucaultiaans betoog over Westerse tekortkomingen, vooral op het gebied van seksualiteit.
Het begrip homoseksualiteit is pas in de 19e eeuw in Europa gemunt. Daarvoor was vriendschap en liefde tussen twee mannen die in het openbaar gearmd liepen of zelfs kusten, ook in de Arabische wereld niets opzienbarends. Pas in de negentiende eeuw werd dit gestigmatiseerd als iets onnatuurlijks dat bestreden diende te worden. De fundamentalistische stromingen binnen islam hebben deze moraliserende houding overgenomen.
A Culture of Ambiguity is een doorwrocht betoog dat een zeker uithoudingsvermogen van de lezer vereist. Op bijna iedere pagina is er een tegendraadse opvatting te vinden. Het boek doet mij bij vlagen denken aan het werk van Edward Said, die weliswaar maar een keer in het register voorkomt. Het omstreden begrip oriëntalisme resoneert mee op de achtergrond. Ook Said gebruikt literaire bronnen, maar anders dan Bauer voornamelijk uit de Europese traditie.
De spanningsboog is groot: literatuur, psychologie, religie, wetenschap, politiek en seks, alles komt aan bod. Het boek is veeleisend, verrassend en verhelderend. Alle vermeende zekerheden komen op losse schroeven te staan.
Thomas Bauer heeft recht gedaan aan de ondertitel van zijn boek; dit is een alternatieve geschiedenis van de islam. Het is net alsof je een tentoonstelling van Vincent van Gogh bezocht hebt: alle bomen in het park zijn plotseling rood, geel en blauw geworden.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
Literatuur
The Bloomsbury Reader in Christian-Muslim Relationships, 600-1500 – Bloomsbury Academic 2022 (blz.111 ff)
