"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Aanvulling op het leven van Barbara Loden

Vrijdag, 5 juli, 2019

Geschreven door: Onbekend
Artikel door: Elisabeth Francet

Sacraal verval

[Recensie] Cinéast Jean-Luc Godard omschreef waarheid als “iets tussen verschijnen en verdwijnen in”. Vanop een afstand lijkt de figuur die zich aan het begin van de film Wanda (1970) en de roman Aanvulling op het leven van Barbara Loden (2019) uit het donker losmaakt, een vrouw. Maar die waarheid valt niet goed te zien. Nu en dan wordt de figuur aan het zicht onttrokken door een stofwolk, veroorzaakt door graafmachines.

De blinde vlek in het geruïneerde landschap is inderdaad een vrouw. Ze heet Wanda. In een volgende scène (respectievelijk passage) treedt ze een woonkamer binnen. Als door de lens van een camera volgen we haar bewegingen. Op een bed krijst een baby. Wanda ziet er moedeloos en lusteloos uit. De vader van de baby heeft net met slaande deuren het huis verlaten.

Wanda was een avant-gardistische cultklassieker, de enige film die de Amerikaanse actrice Barbara Loden (1932-1980) schreef en regisseerde. Ze vertolkte zelf de hoofdrol. Auteur, redacteur, archivist en curator Nathalie Léger (1960) verdiepte zich in leven en werk van Barbara Loden en het personage Wanda. Wat aanvankelijk een lemma voor een filmlexicon zou worden, eindigde als Aanvulling op het leven van Barbara Loden, een beschouwende roman die het midden houdt tussen bio- en autobiografie, filmkritiek en anekdotiek. Bekroond met de Prix du Livre Inter 2012.

Wanda heeft echt bestaan, onder een andere naam. Ze verliet man en kind en raakte op de dool. Na een toevallige ontmoeting stapte ze in de auto van een man die op het punt stond een bankoverval te plegen. Ongewild werd ze medeplichtig. De overvaller werd doodgeschoten en zij werd veroordeeld tot twintig jaar gevangenisstraf. Wanda bedankte de rechter. Barbara Loden raakte geïntrigeerd door het lot van deze vrouw, ‘wiens leven zo hopeloos was, dat ze ernaar verlangde te worden opgesloten’ en maakte er een film over. Nathalie Léger, op haar beurt, hervertelt in de roman het verhaal van Barbara en Wanda door in beider huid te kruipen en er haar eigen verhaal aan toe te voegen.

Archeologie Magazine

Het verhaal gaat over een vrouw die eenzaam is. Met zo weinig mogelijk woorden, minutieus en sec als een Georges Perec, beschrijft Léger Wanda’s tocht door het stof naar de rechtbank. Ze probeert niets over te slaan. ‘Alle moeite ligt in haar krulspelden’. In die krulspelden schuilt Wanda’s verlangen om te zijn zoals iedereen.

Barbara Loden was een pin-up actrice in de jaren vijftig. Ze droeg een weelderig blond kapsel en lange benen. Barbara had de pose van Marilyn Monroe, nog zo’n eenzame en tragische vrouw. Filmregisseur en toneelschrijver Elia Kazan eigende zich Barbara toe. Ze trouwden. Loden verklaarde tegenover de Sunday News dat ze geen enkel gevoel van eigenwaarde had. In de film doodt Wanda de tijd in een winkelcentrum. Ze kijkt naar de paspoppen.

Léger ondervindt moeilijkheden bij het reconstrueren van Barbara’s leven, vooral dat deel ervan waarin ze Wanda probeert te creëren. Informatie over Loden en de film Wanda is er nauwelijks te vinden of wordt afgeschermd door culturele en juridische instanties. Nathalie heeft geen andere keuze dan het leven van Barbara Loden te bedenken.

Mocht u de draad intussen kwijt zijn: Wanda is een personage, bedacht door Barbara Loden, gebaseerd op een vrouw die echt bestaan heeft, waarop Loden haar eigen leven projecteerde. Nathalie Léger schreef in Aanvulling op het leven van Barbara Loden óver het personage Barbara (eveneens gebaseerd op de persoon die echt bestaan heeft), waarop zij, op haar beurt, haar eigen leven projecteert, gebruik makend van Wanda als sleutelfiguur.

In After the Fall (1964), een stuk van Arthur Miller, draagt Barbara Loden een peroxideblonde pruik. Ze vertolkt de rol van Maggie, geïnspireerd op Marilyn Monroe. Zij is Marilyn. New York is in de wolken en Loden wint een Tony Award voor haar indringende vertolking. Gebiologeerd kijkt Léger naar Wanda, Barbara, Marilyn: bloedmooie femmes fatales met een verwarde gezichtsuitdrukking, waarin heel de pijn van het menselijk verlangen besloten ligt. ‘Leave me alone, leave me alone,’ zeggen ze, terwijl ze zich vastklampen aan hun krulspelden en bovenmaatse handtas.

Ook Marguerite Duras heeft iets met deze vrouwen gemeen. Net zoals Léger geeft ook Duras in haar werk gestalte aan de emotionele gevangenis waarin introverte maar passionele echtgenotes soms terechtkomen. Vrouwen die onecht ogen, als paspoppen. Ze zijn het tegenovergestelde van wat ze willen zijn en daardoor onderhuids explosief. Tragisch genoeg laat hun stalen pantser slechts toe dat ze imploderen, tot er niets meer van hen overblijft, hooguit een vage herinnering, een verdwaalde quote, een vergeelde foto.

Léger zoekt vertelstof voor haar roman in vormeloze gebeurtenissen, bij tankstations langs de autoweg, in motels, rond ontmantelde fabrieksgebouwen en vervallen huizen, in verwaarlozing. In een schitterende passage beschrijft Léger haar gesprek met de op één na beroemdste honkbalspeler van de New York Yankees. Hij vertelt over de herinneringen die hij niet heeft, ook niet aan Barbara Loden, met wie hij ging dansen in de Copacabana. Hij is alles vergeten maar leest Proust, omdat hij zijn memoires wil schrijven. Hij wil heel precies de baan van een honkbal beschrijven, nog voor hij hem raakt. Daarom leest hij Proust.

Feministen bekritiseerden Wanda met luide stem toen de film in 1970 uitkwam. Een passieve vrouw, onderworpen aan het verlangen van een ander: wat moet dat voorstellen? Loden verklaarde dat Wanda niets te maken heeft met de bevrijding van de vrouw. Duras sprak over Wanda als ‘een verlangen naar triomf, de wil om iets grandioos tot stand te brengen in de nederlaag, als een ‘sacralisering van verval’.

Léger bedacht een aanvulling op het leven van Barbara Loden, om de nederlaag van Lodens leven, dat van Wanda en misschien ook dat van zichzelf tot iets sacraals te verheffen. Daarin is ze grandioos geslaagd.

Eerder verschenen op Geendagzonderboek