"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Alles voor het moederland

Woensdag, 18 oktober, 2017

Geschreven door: Michel Krielaars
Artikel door: Jonas Vandroemme

Van blind idealisme naar beklemmende terreur

[Recensie] De Russische revolutie van 1917 lichtte eerst het tsaristische regime uit het zadel en bracht enkele maanden later een bolsjewistische regering onder leiding van Vladimir Lenin aan de macht. De utopische droom van de Sovjet-Unie mondde echter al gauw uit in dictatuur, angst en bloedvergieten, met als gruwelijk dieptepunt de Grote Terreur onder Jozef Stalin. In dat tijdperk was niemand nog veilig en vreesde vrijwel iedereen de nachtelijke klop op de deur.

De historische feiten van dit ongure stuk geschiedenis kan je nalezen op Wikipedia. Om inzicht te krijgen over hoe deze periode werd beleefd en wat het teweegbracht in de hoofden van de mensen die het meemaakten, is Alles Voor Het Moederland, de Stalinterreur ten tijde van Isaak Babel en Vasili Grossman  van Michel Krielaars een beter startpunt.

Krielaars, chef Boeken bij NRC Handelsblad en gewezen correspondent in Moskou, brengt het beklemmende tijdperk tot leven aan de hand van twee joods-Russische schrijvers: Isaak Babel (1894-1940) en Vasili Grossman (1905-1964). Beiden waren populaire oorlogscorrespondenten, beiden geloofden aanvankelijk in de socialistische heilstaat en beiden werden gekende Sovjetschrijvers. Stalin bestempelde ze als ‘ingenieurs van de ziel’.

Naarmate hun ogen echter open gingen voor de onmenselijkheid van het regime, verloren Babel en Grossman hun hoop in de communistische droom. En uiteindelijk gingen ze allebei aan de terreur ten onder.

Wandelmagazine

Schrijverslevens

Alles voor het moederland laat je kennismaken met de levenslopen en het werk van deze twee bijzondere schrijvers. Ondanks zijn kritische werken ontsnapte Grossman wonderlijk genoeg aan een nekschot, al leefde hij wel voortdurend in angst en eindigde hij zijn leven als een gebroken man. Dat zijn meesterwerk Leven en Lot vele jaren later gepubliceerd raakte buiten de Sovjet-Unie, blijkt een klein wonder.

Minder fortuinlijk verging het Isaak Babel. Hij werd in mei 1939 gearresteerd door de NKVD (de voorloper van de KGB). Al zijn manuscripten werden in beslag genomen en nooit terug gevonden. Op bevel van Stalin kreeg hij de kogel.

Het boek heeft echter veel meer te bieden dan deze schrijverslevens. Ruslandkenner Krielaars volgt de voetsporen van Babel en Grossman en schreef zo ook een meeslepend reisverslag over het hedendaagse Rusland en Oekraïne, doorspekt met persoonlijke verhalen en bespiegelingen. Hij spreekt met nabestaanden, historici en literatuurwetenschappers, waardoor het ook een goed gestoffeerd essay en een geschiedenisles is geworden.

Krielaars is een bevlogen verteller en slaagt er wonderwel in om deze verschillende invalshoeken aan elkaar te breien tot een samenhangend en bij momenten bloedstollend verhaal.

Confronterende vragen

Alles voor het moederland bevat enkele huiveringwekkende hoofdstukken waarin de gruwel van zowel het Sovjet- als het naziregime aan bod komen. Met de bloedbaden van Berditsjev, Babi Jar en Treblinka richt Krielaars de spots op de pijnlijke en confronterende vragen die als een onzichtbare rode draad doorheen het boek lopen: waarom zijn mensen zo goedgelovig en sluiten ze zo makkelijk hun ogen voor onrecht en misdadige dictatuur? Hoe komt het dat zelfs brave huisvaders onmenselijke beulen kunnen worden, behekst door een giftige ideologie? En uiteindelijk: zou ik zelf zo intellectueel en moreel verlamd kunnen raken uit angst of blind idealisme?

Het belang van die laatste vraag onderstreept Krielaars met een treffende passage uit Alles Stroomt, de roman waar Grossman aan werkte na het voltooien van Leven en Lot:

“Alleen mensen die die kracht zelf niet kennen, kunnen zich erover verbazen dat anderen zich eraan onderwerpen. Mensen die die kracht gevoeld hebben, verbazen zich erover dat iemand zichzelf ook maar een moment kan vergeten en een woedende opmerking of een vlug, angstig gebaar van protest kan maken.”

Parallellen met het heden

Net zoals Svetlana Alexijevitsj, de winnares van de Nobelprijs voor de Literatuur in 2015, laat Krielaars ooggetuigen aan het woord om zijn verhaal over de Stalin-terreur te vertellen. Op die manier trekt hij opvallende parallellen met het hedendaagse Rusland.

Onder Stalin was het leven een grote illusie, maar ook Poetin is niet vies van censuur en fake news. De massale arrestaties behoren dan wel tot het verleden, maar ook vandaag wordt in het Kremlin gesidderd en gebogen voor de macht. Veel Russen lopen Poetin kritiekloos achterna omdat ze in hem de ‘efficiënte manager’ zien die Rusland moet redden van de anarchie. En net zoals Stalin na 1945 werpt Poetin zich op als de verdediger van het land tegen een buitenlandse vijand: Amerika.

Medeplichtigheid

Krielaars beseft dat de vergelijking op verschillende vlakken spaak loopt, maar hij stelt vooral de ‘menselijke neiging tot medeplichtigheid’ aan de kaak. Ook hoogontwikkelde, beschaafde mensen kunnen zich laten leiden door lafheid en zwakheid. Ook vredelievende burgers kunnen hun vermogen tot zelfstandig denken verliezen en zijn in staat tot grote misdaden. Een eerste, schijnbaar onschuldige stap in dat proces is onverschilligheid. En dat brengt ons terug bij die parallel met het heden. In een gesprek met Grossmans jonge biograaf Joeri Bit-Joenan, noteert Krielaars deze ontmoedigende quote over Rusland anno 2017:

“Tegenwoordig kun je twee dingen doen. Gek worden of je net als in de jaren dertig op je werk concentreren en je in je vrije tijd in het feestgedruis storten of in een nieuw restaurant gaan eten. Met politiek kun je je op dit moment beter niet bemoeien.”

Alles voor het moederland is een gelaagd boek: biografie, literatuurstudie, geschiedenis, reisverhaal en filosofisch essay in één. Bij het taggen van deze blogpost leken alle categorieën van toepassing.

Ik heb ervan genoten én ik heb ervan gegruweld. Ik heb ervan bijgeleerd én het heeft me achtergelaten met lastige vragen. Zo heb ik mijn non-fictie graag.

Eerder verschenen op Vreemderdanfictie

Boeken van deze Auteur:

Dit volk heeft zijn God op aarde Oorgetuigen van de Russische geschiedenis

Alles voor het moederland

Vanillevla met frambozen