Jaap Oudes zette de tijd stil in tekeningen
[Recensie] Als ik teken ben ik op reis bevat beschouwingen over het werk van de in Alkmaar geboren en in Oudorp gestorven autodidactisch kunstenaar Jaap Oudes (1926-1998). De vele afbeeldingen zorgen voor een extra dimensie. De Stichting Dirk en Jaap Oudes doet met deze forse publicatie zijn werk herleven. Het boek is een monument voor deze authentieke kunstenaar. “Een wat kinderlijke man aan wie denk ik veel ontwikkelingen van de grote wereld voorbijgingen. Hij maakte reizen door de binnenkant van zijn hoofd en kwam er terecht op plekken die daarbuiten al niet meer bestonden maar die voor hem grote realiteitswaarde hadden. (…) Het bouwde met zijn potlood een heel eigen nieuwe wereld op”, schrijft Jan van Laarhoven, onder meer oud-directeur van het Noordbrabants Museum in ’s-Hertogenbosch.
Het vakmanschap in het werken met kleurpotloden (waar kom je dat tegen?), combinaties van beelden, een ‘ronde’ tekenstijl en een ongebreidelde fantasie doen je vol verbazing kijken naar de potloodtekeningen in dit boek. Wie bedenkt de Heilige Familie die door een carnavalvierend Binch met de Gilles de Binch trekt? Juist ja, Jaap Oudes. Zijn verhalende werken zijn vrolijk en uitbundig. Niet voor niets staan de wieken op alle molens die hij tekent in de feeststand. “Als ik teken ben ik op reis”, zei de kunstenaar over zijn werk.
Zijn ziel en zaligheid was het tekenen met kleurpotloden. Je mag het gerust schilderen met kleurpotloden noemen, zo verfijnd had hij de techniek. Hij werkte voor zichzelf, had geen behoefte het aan de wereld te tonen, kon moeilijk afstand doen van zijn werken, ging niet de boer op met zijn werk. Hij had zijn eigen wereld waarin hij gelukkig was. Hij was altijd vriendelijk. In 2009 was er een grote tentoonstelling van zijn werk in het Westfries Museum in Hoorn.
Kunsthistorica Chiene Vos heeft het biografische gedeelte van het boek voor haar rekening genomen. Daardoorheen meanderen verhalen van collectioneurs, is er uitleg over Oudes’ proces van werken, worden zijn tekeningen toegelicht, komen de historische en artistieke invloeden die hij onderging aan de orde, wordt aandacht gegeven aan zijn vakmanschap. Die afwisseling maakt het boek tot een feest. De tekeningen doen je verdwalen in de wereld die Jaap voor zichzelf creëerde. Humor, subtiele details, combinaties van beelden maken het niet eenvoudig om zijn werk helemaal te doorgronden. Een mooie taak voor de Stichting Dirk en Jaap Oudes.
Jaap was het enige kind van niet onbemiddelde ouders en is tot hun dood bij zijn ouders blijven wonen. Zijn ouders zorgden ervoor dat na hun dood Jaap onbezorgd kon leven. Jaap had een schildklierafwijking, gevolg van een hersenvliesontsteking. Zijn vader Dirk, van huis uit klokkenmaker, en later opkoper van inboedels, had artistieke ambities, had talent en was lid van de Alkmaarse kunstenaarsvereniging ‘Doorwerken.’ Even verderop in de straat woonde Jacob Kuiper die trouwde met de dochter van Jan Sluijters. Toen Jacob in Amsterdam woonde deelde hij het huis met Corneille en Constant en die kwamen ook bij Oudes over de vloer. Dirk stond op het punt om internationaal door te breken toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak en de wereld er anders uit kwam te zien.
Jaap zoog alles wat hij hoorde en zag in zich op, las en tekende veel. Zijn ouders zorgden dat hij kon doen wat hij het liefste wilde. Toen hij ging werken als veertienjarige in de tuinbouw in Oudorp kwam daar niets van terecht. Vader gaf hem een tekenblok en een potlood en stuurde hem de polder in om te tekenen. Jaap las Vlaamse volksschrijvers als Stijn Streuvels, Ernest Claes en Felix Timmermans. De realistische, vaak socialistisch getinte verhalen en de verbondenheid met de natuur spraken hem aan. Zijn vader liet hem vrij in zijn ontwikkeling.
Van 1941 tot 1964 tekende en noteerde hij alles wat hem interesseerde in zijn ‘Teekenboeken.’ Hij wandelde voornamelijk in Westfriesland rond (hij kon niet zo goed fietsen), schetste en werkte het thuis uit tot composities, aanvankelijk in verf. Het drogen van olieverf en het schoonmaken van kwasten was niets voor hem. Hij schakelde over op kleurpotloden.
Chiene Vos benoemt drie perioden in zijn werk: de Westfriese periode (met aandacht voor het landelijke en wat wij nu nostalgisch zouden noemen), de Vlaamse periode (in Vlaanderen vindt hij wat in Nederland verloren is gegaan zoals het authentieke van de oude stadjes en dorpen) en de Spaanse periode (vanaf 1970 gaat hij mee op busreizen naar Spanje en worden de kleuren feller onder invloed van het zuidelijke zonlicht. Hij wordt geïnspireerd door processies en historische optochten. Zijn werk wordt lichtvoetiger).
De tekeningen van Jaap Oudes zijn tjokvol. Kunsthistoricus en Museumconservator Peter Thoben noemt hem “een eclectische beeldenstapelaar, die er toch voor zorgt dat zijn composities overzichtelijk blijven. Werkelijkheid en fantasie lopen in verbeelding over.” Kunstenaar Jan Nobel gaat in op zijn techniek. Met kleurpotlood kun je geen kleuren mengen. Oudes zette streepjes van verschillende kleuren dicht naast elkaar. Daardoor vloeien de kleuren op een afstandje in elkaar over. Hij arceerde in diverse richtingen zodat een groot stuk als de lucht niet saai werd. Hij gebruikt ook meerdere soorten papier. Bijvoorbeeld door het gladde ivoorkarton komen de kleuren feller over (dat is specifiek voor zijn Spaanse periode).
Jaap Oudes vertekende de werkelijkheid, net zoals surrealisten als Magritte. In zijn tekeningen zie je ook zwevende figuren die refereren aan Chagall. Folklore is belangrijk voor hem: kermissen, circus, optochten, klederdrachten, mooie gebouwen, dorpjes. Hij combineert al die indrukken tot nieuwe composities. Hij verbeeldt zijn eigen wereld. Historicus Albert van der Zeijden noemt het “nostalgisch fantaseren: hij geeft een fraaie voorstelling van het verleden waardoor het verleden mooier wordt dan het was.” Als een soort van Hitchcock is hij vaak op zijn tekeningen te zien, druk aan het werk met een kenmerkend blond kuifje.
Een indrukwekkend boek van een kunstenaar die de tijd stilzette in tekeningen.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
Het boek is hier te bestellen.
