"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Andersland: in de voetsporen van Thomas More

Zondag, 15 januari, 2017

Geschreven door: Erik De Bom
Artikel door: Jonas Vandroemme

500 jaar na Utopia

[Recensie] Elk jaar heeft zo zijn herdenkingen. En in het spoor ervan volgen meestal een reeks boeken. Dit jaar is de Slag bij Passendale 100 jaar geleden en gedenken we ook het feit dat Maarten Luther precies 500 jaar geleden zijn 95 stellingen aan de Slotkerk in Wittenberg spijkerde. Bereid u dus voor op een resem boeken over zowel de slachtpartij als de Duitse protestant.

Ook in 2016 keken we vijf eeuwen achteruit, want toen stond Utopia van humanist en staatsman Thomas More centraal. Het iconische werk werd in 1516 in de Leuvense Naamsestraat gedrukt door drukker Dirk Martens. Het 500-jarig jubileum ging gepaard met lezingen, tentoonstellingen … en boeken.

Eén van die werken was Andersland: in de voetsporen van Thomas More, een essaybundel samengesteld door intellectueel historicus Erik De Bom en classicus Toon Van Houdt, beiden verbonden aan de KU Leuven.

Het boek bestaat uit 5 delen bevat in totaal 14 essays die Mores denk- en schrijfwerk vanuit een specifieke invalshoek benaderen. Vooral de filosofische erfenis van Utopia wordt uitvoerig behandeld. Zijn we het utopisch denken verleerd? Moeten we in tijden van onzekerheid weer durven dromen van een heerlijke nieuwe wereld? Of kunnen we daar maar beter voorzichtig mee zijn? Ook moordlustige dictators wanen zich immers wel eens utopisten.

Sociologie Magazine

Andersland maakt duidelijk dat de waarheid – zoals zo vaak – in het midden ligt. Zoals De Bom en Van Houdt het verwoorden in de inleiding:

“Wat kunnen of moeten we nog aanvangen met Mores Utopia en de ongemeen rijke utopische traditie die eruit voortgevloeid is? Moeten we het utopisme – élke vorm van utopisch denken en handelen – niet radicaal afzweren? Daarmee riskeren we het spreekwoordelijke kind met het al even spreekwoordelijke badwater te lozen. In haar radicale, ‘totalitaire’ vorm dreigt de utopie onherroepelijk op haar tegendeel uit te draaien (…). Maar dat neemt niet weg dat de utopie een uiterst krachtig potentieel bevat dat we ook nu nog met vrucht kunnen aanboren.”

Het eerste deel van het boek zoomt in op Thomas More en zijn Utopia zelf. Uit de essays van Marc Laureys, Christoph Pieper en Erik De Bom blijkt vooral dat zowel de auteur als het boek niet eenvoudig te typeren zijn. More was een vroegmoderne humanist, maar tegelijk een niet altijd even verdraagzame katholieke hardliner. Ook Utopia is een vat vol tegenstrijdigheden, waardoor het evenveel lezingen als lezers heeft. Communistische blauwdruk volgens de ene, satirisch en literair experiment volgens de ander.

Mores werk mag dan een hoeksteen in de geschiedenis zijn, hij was lang niet de eerste die nadacht over een andere, betere wereld. Het tweede deel verkent daarom ideale staten en droomlanden in de oudheid en de middeleeuwen. In het derde deel schetsen vier essays vervolgens hoe Utopia het startschot was van een rijke utopische traditie in vroegmoderne en moderne tijden, met een uitstapje naar ideeën over de ideale stad.

In de laatste twee delen staan hedendaagse confrontaties met Utopia centraal – met twee toemaatjes van éminences grises Louis Tobback en Rik Torfs (niet bepaald de hoogtepunten van het boek). Vooral de delicate evenwichtsoefening tussen gevaar en noodzaak krijgt in deze afsluitende teksten veel aandacht. Historicus en filosoof Thomas Decreus vat de hoofdboodschap van het boek volgens mij nog het beste samen:

“Het moge duidelijk zijn: het gebrek aan utopie of utopisch verlangen is al even gevaarlijk als het rotsvaste, blinde geloof in de realisering ervan. En misschien verklaart dat wel waarom we opnieuw belangstelling voor de utopie tonen: we voelen simpelweg aan dat we die meer dan ooit nodig hebben.”

Het grote voordeel van een essaybundel is de variatie. Uiteenlopende auteurs benaderen het thema telkens vanuit hun eigen expertise en bieden vaak een interessante inkijk in hun persoonlijke ideeën over More en zijn Utopia.

Het nadeel is dat niet alle essays even boeiend zijn. Hier en daar wordt op enkele pagina’s gestreefd naar een zo compleet mogelijk overzicht, waardoor sommige stukken te veel overschouwende opsommingen worden. Daarnaast vallen ook wel wat overlappingen op. Wie het boek van de eerste tot de laatste pagina leest, krijgt herhaaldelijk dezelfde wetenswaardigheden voorgeschoteld. Zo wordt het woordspelletje met utopia (‘geen plaats’ in het Grieks) en eutopia (‘de goede plaats’) meermaals toegelicht.

Wie vooral op zoek is naar literaire en filosofische beschouwingen over de caleidoscopische erfenis van Utopia zit goed in Andersland. Wie vooral meer wil weten over Thomas More en zijn bekendste werk zelf vindt wellicht elders meer zijn gading.

Eerder verschenen op https://vreemderdanfictie.be/


Laat hier je reactie achter:

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Alleen inhoudelijke reacties die gaan over het besproken boek en/of de recensie worden geplaatst.