Kleurrijke beschrijving van het leven van Anna Paulowna
[Recensie] “Het leven van Anna Paulowna laat zich lezen als een boek.” Zo eindigt kunsthistoricus en conservator van het Loo, Paul Rem, de inleiding van het boek bij de tentoonstelling Anna Paulowna, kleurrijke koningin. De tentoonstelling werd in 2016 georganiseerd toen Anna Paulowna tweehonderd jaar geleden naar Nederland kwam. Aan de hand van niet eerder in Nederland tentoongestelde objecten uit gerenommeerde internationale collecties laat Paleis Het Loo het levensverhaal zien van een markante vorstin die zich handhaafde in een sterk veranderende Nederlandse en Europese samenleving. In zowel de tentoonstelling als de publicatie wordt een veelzijdig beeld van de keizerlijke koningin geschetst aan de hand van onder meer beschrijvingen van hovelingen, de eindeloze stroom brieven die zij naar haar Russische familieleden schreef en de voorwerpen waarmee zij zich omringde. In de publicatie laat Paul Rem zien dat het leven van de keizerlijke koningin inderdaad leest als een boek, vol pracht en praal, maar ook met verschillende tragische scènes.
Rem heeft ervoor gekozen in het boek het leven van Anna Paulowna chronologisch te behandelen. Zo start hij met de opvoeding die Anna heeft genoten en geeft hij een beeld van de Napoleontische tijd waar zij in opgroeide. Anna genoot een keizerlijke opvoeding waarbij zij onder andere Russisch, Duits en Frans leerde spreken, ook werd veel tijd besteed aan plichten van de Russisch-orthodoxe kerk en godsdienstonderricht. Haar vader sterft als ze zes jaar oud is, waarna haar broer Alexander de troon bestijgt. Hij wijst verschillende huwelijksaanzoeken van Napoleon aan zijn veertienjarige zusje Anna af. Als met de Slag bij Waterloo definitief een einde komt aan Napoleons heerschappij speelt de jonge Prins van Oranje, de latere Willem II, een belangrijke rol in de nederlaag van de Franse keizer. Alexander ziet hem dan ook als toekomstig echtgenoot voor Anna Paulowna.
Prachtige illustraties van serviesgoed en meubelstukken geven een beeld van de rijke uitzet die Anna geniet als zij in haar nieuwe vaderland, Nederland, gaat wonen. Hoewel de voorwerpen niet zijn overgeleverd, kan Rem dankzij de inventarislijst die bewaard is gebleven de lezer een indruk geven van de voorwerpen. Op de inventarislijst staat immers exact vermeld wat er meekomt; van alle attributen die nodig zijn voor de uitoefening van de Russisch-orthodoxe ritus tot een veelheid aan juwelen en van een uitgebreid assortiment aan kleding (losse onderrokken, peignoirs, huismutsjes, korsetten, etc.) tot een serie wandtapijten.
Anna Paulowna en Willem II verbleven op verschillende stadspaleizen. Het paleis in Brussel was Anna’s favoriet. De elegantie, de schaal en de haast Parijse grandeur van Brussel leenden zich immers uitstekend als decor voor het publieke leven van Willem en Anna Paulowna als Prins en Prinses van Oranje. Toch werden de gelukkige jaren van Anna overschaduwd door enkele drama’s. in de nacht van 29 december 1820 brak er brand uit in hun onderkomen, waarschijnlijk als gevolg van oververhitting van de verwarmingsbuizen van Anna Paulowna’s serre voor bijzondere planten. Ze kon ternauwernood aan de brand ontsnappen, maar verloor wat ze in 1816 in haar uitzet had meegenomen. Op 15 november 1828 konden de Oranjes het nieuwgebouwde paleis betrekken, diezelfde dag vernam Anna dat haar moeder in Rusland was overleden. Een jaar later, in de nacht van 25 op 26 september 1829 weten inbrekers zich in het nieuwe paleis van de Prins van Oranje toegang te verschaffen tot de vertrekken van Anna Paulowna en maken een deel van haar juwelenverzamelingen buit: ruim tachtig oorhangers, armbanden, colliers, broches en een diadeem. De prins loofde een bedrag van 25.000 gulden uit als beloning voor de persoon die de juwelen zou terugbezorgen. Tsaar Nicolaas I en koning Willem I compenseren het verlies van juwelen met nieuwe stukken. De dief wordt in Amerika gevonden en een deel van de schat wordt bij Anna Paulowna terugbezorgd, al zijn veel stenen uit hun oorspronkelijke zetting gehaald.
Wanneer in 1830 België onafhankelijk wordt, moeten de Oranjes het paleis in Brussel achterlaten. In 1840 wordt Anna Paulowna’s echtgenoot Willem II koning van Nederland. Een lange regeringsperiode zat er helaas niet in. Sinds 1847 ging de gezondheid van de koning sterk achteruit en in maart 1849 besluit hij in zijn geliefde Tilburg rust te nemen.
“Ook Anna Paulowna is snel naar Tilburg gekomen, maar de artsen raden het haar af haar stervende echtgenoot te zien; haar ongerustheid zou hem alleen maar aangrijpen en zijn conditie verslechteren.” (p. 92)
Anna Paulowna bezoekt haar man wanneer hij al is overleden en beseft dat er veel voor haar gaat veranderen. Aan het Russische hof blijft de weduwe van een overleden tsaar de hoogste in rang onder de vrouwelijke familieleden. In Nederland moet Anna Paulowna pijnlijk ervaren dat die situatie hier anders ligt. Haar zoon vraagt haar niet om advies en haar plaats als hoogste vrouw ten paleize is door koningin Sophie ingenomen.
Dat het leven van Anna Paulowna leest als een boek moge duidelijk zijn. Rem weet de dramatische gebeurtenissen in haar leven als ware het een roman te schetsen. Daarbij geven de illustraties van de voorwerpen en portretten in het boek een goed beeld van het leven en de omgeving van Anna Paulowna. Rem zorgt ervoor dat hij met deze tentoonstellingspublicatie een veelzijdig beeld van deze kleurrijke koningin schetst. Zowel haar privéleven als haar vorstelijke allure komen tot hun recht. Zo gaat hij niet alleen in op de bekende drama’s in Brussel, maar vertelt hij ook over de betekenis die het Russisch-orthodoxe geloof haar leven lang voor haar speelde en beschrijft hij hoe Anna Paulowna omgaat met de erfenis van Peter de Grote in Nederland. Bijzonder fraai zijn ook de voorwerpen die aan bod komen en een bijzonder privé inkijkje in het leven van Anna Paulowna geven zoals de speldjes met portretmedaillon die Anna Paulowna schonk aan haar kunstenaars, getrouwen en hovelingen.
Al met al is Paul Rem erin geslaagd een bijzonder fraai levensportret van Anna Paulowna neer te zetten. Het is een rijkelijk geïllustreerd boek en zeer aangenaam geschreven.
—
Eerder verschenen op Hereditas Nexus
