De vrouw die grenzen overschreed
[Recensie] Niet alleen Hendrik VIII van Engeland was een vrouwenverslinder, ook de Nederlandse vader des vaderlands kon er wat van. Hoewel hij zelf slechts 51 jaar oud werd, trouwde hij tot vier keer toe. Zijn vrouwen onthoofden, zoals Hendrik VIII tot twee maal toe deed, was niet de stijl van Willem van Oranje, maar het lot van zijn tweede vrouw, Anna van Saksen (1544-1577), was toch ook op zijn zachtst wrang.
Anna van Saksen was enig erfgenaam van de Duitse keurvorst Maurits van Saksen. Haar ouders overleden toen zij nog jong was en ze groeide op aan het hof van een oom in Dresden. In haar tijd gold ze als een machtige en rijke vrouw. Daarmee was ze een gewilde huwelijkspartij en de kandidaten lieten dan ook niet lang op zich wachten, ondanks dat verteld wordt dat Anna een lichamelijke onvolmaaktheid bezat. Mogelijk mankeerde haar iets aan haar schouder.
Uiteindelijk was het Willem van Oranje die haar in 1561 tot zijn bruid wist te maken. Willem was weduwnaar van Anna van Egmond, gravin van Buren en uit dat huwelijk had hij reeds twee kinderen. Voor de prins van Oranje was het huwelijk met de Lutherse vorstin politiek voordelig. Via Anna raakte hij verwant met voorname en rijke vorsten. Zij waren luthers en steunden zijn strijd tegen de Spaanse katholieke koning.
Er waren van de kant van de familie van Anna wel bezwaren tegen het huwelijk. Oranje was niet rijk en men maakte zich vooral zorgen wat er met Anna zou gebeuren wanneer Willem onverhoopt zou overlijden. Mede daarom werd een weduwegeld, in de vorm van het vruchtgebruik uit twee grondgebieden vastgesteld. Daarover zou Anna in geval van overlijden van haar echtgenote kunnen beschikken.
Zorgen waren er ook over het feit dat Oranje officieel katholiek was. De ooms van Anna lieten zich herhaaldelijk verzekeren dat hun nicht niet gedwongen of verlokt zou worden om de katholieke religie te gaan aanhangen. Ze moest het recht hebben haar eigen predikant mee te nemen toen ze met Oranje naar de Nederlanden vertrok en in menig brief werd er vanuit Duitsland bij Anna op aangedrongen toch vooral goed haar bijbel te blijven lezen.
Voor Anna was het hof in Brussel en haar eigen kasteel in Breda waarschijnlijk een openbaring. Het leven was er losser en kleurrijk. Oranje leerde haar dansen en gaf haar boeken te lezen die bij haar strenge oom August niet geschikt werden geacht, zeker niet voor vrouwen.
Want daar liep Anna haar hele leven tegen aan: de regels voor mannen en vrouwen waren niet hetzelfde. Al snel ontdekte ze dat Oranje het zo nauw niet nam met de huwelijks trouw, maar haar klacht daarover vond bij niemand gehoor. Een huwelijk was er in deze kringen niet voor liefde of trouw van de man.
Het waren politiek gezien ongelukkige jaren voor Oranje. De Opstand in de Nederlanden kreeg grimmige vormen. In 1566 waren de beeldenstormen. De repressie van de Spaanse koning daarna loog er niet om. Oranje’s goederen werden verbeurd verklaard, waardoor hij vrijwel zonder inkomsten kwam te zitten. Omdat hij vogelvrij verklaard werd, moest hij zich terugtrekken op het ouderlijk slot in het Duitse Dillenburg. Het maakte de stemming tussen de echtelieden er niet beter op.
Het huwelijk zou ongeveer tien jaar duren. Zes kinderen werden geboren, waarvan de laatste niet door Willem van oranje werd erkent. Twee kinderen stierven heel jong. De enige overlevende manlijke nakomeling was Maurits, de latere stadhouder.
Geruchten dat het huwelijk slecht was, doken al snel op. Tot het uiterste deden beide partijen pogingen om verhalen de kop in te drukken. Het was immers slecht voor de politieke en dynastieke verhoudingen. Van Anna wordt verteld dat ze mogelijk niet mooi, en misschien ook mismaakt was. Daarnaast werd er gespeculeerd over de geestelijke gezondheid (of eventuele besmetting met syfilis) van beide ouders. Ze stonden allebei te boek als buitengewoon heetgebakerd en Anna leek daar het een en ander van meegekregen te hebben. Standsbewust (ze voelde zich boven haar man verheven) en impulsief wist ze velen tegen zich in het harnas te jagen door arrogant en driftig gedrag. Ze werd er onberekenbaar door en dat viel uit in haar nadeel.
Want de regels voor mannen en vrouwen waren ook toen niet hetzelfde. Een vrouw in Anna’s positie kon zich veel veroorloven, maar er waren grenzen. Een buitenechtelijke relatie met een zwangerschap tot gevolg werd haar fataal. De minnaar was de vader van de schilder Peter Paul Rubens – die overigens pas jaren na de affaire bij Rubens wettelijke vrouw verwekt werd. Jan Rubens werd door Jan van Nassau, de broer van Oranje, gevangen gezet op Dillenburg. Anna bleef nog lange tijd touwtrekken over geld en een verblijfplaats. Ze eiste haar weduwegeld op nu Oranje toch vogelvrij verklaard was. Oranje toonde zich beledigd en onbuigzaam in zijn eisen. Hij liet zich schieden van tafel en bed.
In toenemende mate werd Anna van Saksen onberekenbaar in haar reacties. Uiteindelijk werd ze opgesloten in het kasteel van haar oom in Dresden. De familie bleef al haar kwalen afdoen als het gevolg van losbandigheid (ze dronk veel) en waanzin, bleef denken dat een godvruchtig leven in lutherse zin een oplossing zou zijn. Dat ze ook bloedingen kreeg (mogelijk baarmoederhalskanker) werd pas laat onderkend. Het is zelfs niet duidelijk of voor haar dood nog een arts haar heeft bezocht. Net voor haar 33ste verjaardag stierf ze. Willem van Oranje was toen al lang en breed hertrouwd en had uit zijn volgend huwelijk zelfs al weer kinderen. Dit keer was de bruid calvinistisch van religie. Van het huwelijk met deze Charlotte de Bourbon wordt gezegd dat het wel gelukkig was.
Femke Deen heeft over deze verstoten bruid van Willem van Oranje een gedegen boek geschreven. Als basis voor haar onderzoek heeft ze de vele, vele brieven gebruikt die alle betrokken partijen – Anna, Willem van Oranje, Jan van Nassau en de Duitse ooms van Anna – elkaar schreven. Dit geeft een ruim inzicht in het politieke spel, de afwegingen en de mores van de tijd. Ook voor onderzoekers die dit werk willen raadplegen vanuit een andere optiek dan de hier beschreven huwelijkscrisis lijkt het boek me heel volledig.
Om achter elkaar door te lezen vond ik vierhonderd bladzijden gebaseerd op correspondentie over touwtrekkerij rond geld, macht, verblijfplaatsen en eer een beetje teveel van het goede. Het boek zou leesbaarder geworden zijn wanneer Anna meer in een context zou zijn geplaatst. Door het gebruik van de correspondentie als hoofdbron blijft het boek ronddraaien in een ruzie. Anna’s leven wordt nauwelijks afgezet tegen dat van haar (vrouwelijke) tijdgenoten. Oranje is halsstarrig in deze kwestie, maar waar was hij voor de rest mee bezig? Hoe zagen al die hoven er uit? Wat waren die godsdienstverschillen die van zo’n doorslaggevende betekenis waren? Het boek zou er voor een breed publiek interessanter door zijn geworden.
De suggestie dat Anna’s strijd een beeld geeft van de positie van de vrouw in de zestiende eeuw, zoals dat gedaan wordt in het promotiemateriaal bij het boek, vind ik niet helemaal geloofwaardig. Natuurlijk krijg je een inkijk, bijvoorbeeld op het verschil aan rolpatronen tussen mannen en vrouwen en de harteloosheid van hooggeplaatste families wanneer iemand niet binnen de lijntjes kleurt. Ik kijk echter met belangstelling uit naar een verbreding van het beeld over de positie van de vrouw in de tijd van de tachtigjarige oorlog. Een van de eerste kansen zal zijn de tentoonstelling de tentoonstelling Rembrandt en Saskia, liefde in de Gouden Eeuw die vanaf 24 november te zien zal zijn in het Fries Museum in Leeuwarden.
Het boek Anna van Saksen komt uit op 10 september. Op dinsdag 11 september om 20.00 uur worden Femke Deen en haar uitgever over dit boek geïnterviewd in Spui 25 te Amsterdam. Voor (gratis) aanmelding zie www.spui25.nl
–-
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
