Een boek dat je niet loslaat
[Recensie] Ausländer van Paul Dowswell trekt je indringend binnen in een wereld van angst, ontheemding, vernietiging en ondanks alles… hoop.
De hoofdstukken van het boek worden nagenoeg allemaal vooraf gegaan door een datum en/of plaatsaanduiding. Het verhaal speelt zich af tussen 2 augustus 1941 en september 1943. In deze twee jaar volgen we de aanvankelijk 13-jarige Pjotr Brück van zijn geboorteplaats nabij Warschau via Landsberg en Berlijn naar Stockholm.
Vlak na de inval in Polen in 1939 komen de ouders van Pjotr om. Pjotr wordt in een weeshuis in Warschau geplaatst, waar hij twee jaar zal blijven. Vanwege zijn Arische uiterlijk wordt hij echter door het hoofdkantoor ras en volkshuisvesting op basis van lichamelijk onderzoek (schedelmeting) uitgekozen en kandidaat gesteld om opnieuw te worden opgenomen in de Gemeenschap van Rijksduitsers. Vlak na de inval in Polen waren hij en zijn ouders al geclassificeerd als etnische Duitsers. Dat kwam omdat Pjotrs vader uit Pruisen kwam en de vader van zijn moeder uit Beieren. Hij was met een Pools meisje getrouwd, waardoor Pjotr in Polen geboren was.
Pjotr beseft dat hij door deze selectie kans maakt, ondanks de oorlog en de dood van zijn ouders, nog iets van zijn leven te maken. Nooit had hij zich echt thuis gevoeld in Polen en op school was hij vaak uitgejouwd als ‘Adolfje’ vanwege zijn Duitse achtergrond. Zijn vader sympathiseerde met het nazi-gedachtengoed, maar zijn moeder benadrukte steeds opnieuw de verwrongen nazistische opvattingen over de joden.
De selectie als Rijksduitser zorgt ervoor dat Pjotr wordt meegenomen naar het Lebensborn-hotel in Landsberg. Wanneer het nationaalsocialistische gezin Kaltenbach (vader, moeder en drie dochters) uit Berlijn aangeeft hem te willen adopteren, gaat hij daar dan ook op in ondanks allerlei vragen die hem onzeker maken maar niet durft te stellen. Prof. Kaltenbach werkt in het Keizer Wilheminstituut voor Antropologie, Erfelijkheidsleer en Eugenitica. Het is de taak van Prof. Kaltenbach vast te stellen hoe raszuiver kinderen zijn uit verboden relaties tussen Duitsers en Ostarbeiters. Zo levert hij een belangrijke bijdrage aan het herstel en de zuivering van het Duitse volksbloed op basis van schedelmeting. Frau Kaltenbach leidt een Lebensborn-hostel in Berlijn en draagt zo op haar manier bij aan het versterken van het Duitse ras.
Toch geeft de adoptie Peter, zoals hij door de familie Kaltenbach wordt genoemd, voor het eerst hoop sinds het overlijden van zijn ouders. Hij wordt hartelijk ontvangen in het gezin, ook door de drie dochters (Elsbeth, Traudl en Charlotte) en op school wordt hij door de schooldirecteur nadrukkelijk als volksgenoot geïntroduceerd, niet als Ausländer. Maar hoe snel hij zich ook gaat thuis voelen in het gezin, de Duitse obsessie voor Joden gaat hem gaandeweg steeds meer tegen staan.
De weerzin tegen deze obsessie groeit bij Peter wanneer hij bevriend raakt met Anna Reiter. Haar ouders proberen zich afzijdig te houden van mensen met een blinde toewijding aan het regime. Zij hadden altijd joodse vrienden gehad en hoorden van hun zoon Stefan (soldaat) de verschrikkelijkste verhalen over wat er gebeurde aan het oostfront.
Samen met Anna luistert Peter stiekem op de radio naar uitzendingen van de BBC over de oorlog en het verzet tegen nazi-Duitsland en leert hij jazz kennen, muziek die in Duitsland verboden is. In het geheim gaan Peter, Anna en hun vriend Segur naar jazz-feesten in café’s in Berlijn. Bij een inval van Duitse soldaten, die lucht hebben gekregen van de feesten, wordt hun vriend Segur opgepakt. Peter en Anna weten te ontkomen en denken veilig te zijn. Het vervolg van het boek maakt echter duidelijk hoe verraderlijk een regime te werkt gaat en tot welke prijs.
Gaandeweg het boek krijg je als lezer steeds meer alledaagse aspecten van het nationaalsocialisme mee. Daardoor ga je al lezend beseffen hoe een ideologie doorsijpelt tot in de kleinste aspecten van een samenleving, van het dagelijkse leven: posters, hakenkruisjes op badmutsen, Hitlerjugend, speldjes op truien, het weren van boeken van joodse auteurs uit bibliotheken, aangepaste kerstliedjes waarin Hitler als rijzende ster wordt bezongen, lichtgevende plastic hakenkruisen als kerstboomversiering en hakenkruisen als deurklopper.
Maar niet alleen deze alledaagse aspecten worden in dit boek invoelbaar gemaakt. Ook de werkelijk afschuwelijke aspecten van het naziregime passeren de revue op een soms schokkende wijze. Dowswell weet door het creëren van contrasten de misselijkmakende werkelijkheid te benadrukken. Vooral daardoor heb ik soms getwijfeld of je dit boek wel moet willen laten lezen aan 14-plussers. Tegelijkertijd besef ik dat het terdege van belang is om kinderen ook deze aspecten van de menselijke geschiedenis over te dragen. Als volwassene zou ik dit boek niet zonder begeleiding aan kinderen van deze leeftijdscategorie aanbieden. Het boek is denk ik – juist vanwege zijn contrastwerking – wel geschikt om met kinderen te praten over de Tweede Wereldoorlog en de Jodenvervolging.
Ausländer is een boek dat lange tijd in je blijft doorwerken. Ik las het nu bijna een maand geleden en het laat me niet los. Dat heeft waarschijnlijk te maken met de krachtige wijze waarop Dowswell je bewust weet te maken van de angstwekkende alledaagsheid waarmee een ideologie een samenleving weet te koloniseren, in vele aspecten haast ongemerkt. Daarmee vormt het boek in mijn ogen ook een waarschuwing, een oproep om als samenleving altijd alert te blijven.
—
Voor het eerst gepubliceerd op de Leesclub van Alles
