Lyrisch activisme sinds 1848
[Recensie] Wat hebben Multatuli, Henriëtte Roland Holst, Paul Van Ostaijen en Herman Gorter met elkaar gemeen? Allen beoefenden ze een genre dat je als lyrisch activisme kan omschrijven. Of, milder uitgedrukt: geëngageerde poëzie. Met de bloemlezing Barricadepoëzie halen Johan Sonnenschein en Kornee van der Haven het genre uit de verdomhoek.
Poëzie met een uitgesproken politieke boodschap heeft vandaag een niet al te beste reputatie en heeft een, ik druk me voorzichtig uit, wat belegen imago. In tegenstelling tot wat velen denken is het evenwel brandend actueel. Want wat is Amanda Gormans The Hill We Climb anders dan geëngageerde poëzie? Barricadepoëzie komt op het juiste tijdstip. In 2021 wijdde het tijdschrift Samenleving & Politiek ook al een zomerreeks aan het thema, in samenwerking met het Gentse Poëziecentrum. Voor de bundel Barricadepoëzie verzamelden Johan Sonnenschein en Kornee van der Haven een schare auteurs om de politieke verzen van 22 dichters te analyseren in de context waarin ze tot stand kwamen. Die context is essentieel en verklaart ook waarom veel van deze gedichten amper nog gelezen worden: ze zijn sterk verankerd in de tijd waarin ze tot stand kwamen.
De samenstellers bundelen het geëngageerde oeuvre van de dichters onder de noemer lyrisch activisme en dat is in hun woorden “geen voorzichtige aanzet tot kritisch nadenken, maar poëzie met felheid, luidheid en onvoorwaardelijkheid wat de verkondigde idealen aangaat.” Verfrissend is de wijze waarop de auteurs niet enkel de boodschap analyseren die de poëzie uitdraagt, maar de gedichten zelf een centrale plaats geven. Door deze literaire analyse neemt men de poëzie ernstig. In de woorden van Sonnschein en van der Haven “Het gaat ons minder om de vraag hoe poëzie het verzet op de barricaden representeert, dan om de vraag hoe de poëzie zelf de basis van verzet kan vormen.”
Het is geen toeval dat veel dichters aan de linkerzijde van het politieke spectrum te situeren zijn. Zeker in de sociaal-democratie kreeg cultuur van oudsher een centrale plaats, al zijn de meeste dichters niet expliciet verbonden aan een specifieke partij. Een figuur als Emiel Moyson een socialist noemen is dan ook nogal voluntaristisch. Moyson was veeleer een inspirator van de arbeidersbeweging en nauw betrokken bij de Vlaamse beweging rond 1860. Een pivotale gebeurtenis voor dichters zoals Herman Gorter, Paul Van Ostaijen en Henriëtte Roland-Holst en bij uitbreiding voor de hele linkse beweging was de Russische revolutie van 1917, of beter gezegd: de machtsgreep van Lenins bolsjevieken. Ook later in het interbellum was de revolutie een bron van inspiratie voor dichters zoals Jef Last, die zelf het woord bij de daad voegde en ging meevechten in de Spaanse burgeroorlog.
De oververtegenwoordiging van linkse dichters is ook een gevolg van de keuzes van de samenstellers. Anton Van Wilderode zorgt weliswaar voor wat tegengewicht. Deze Vlaamse ‘activist’ (lees: collaborateur) kan symbool staan voor enkele generaties dichters bij wie flamingantisme en een voorliefde voor de Nieuwe Orde dicht tegen elkaar aan schuurden, met Cyriel Verschaeve als omineus dieptepunt.
Een verademing is de aandacht die gaat naar critici van het kolonialisme (de onvermijdelijke Multatuli, maar ook Anton de Kom), anti-imperialisme, arbeiderspoëzie, agitprop, aangevuld met een uitgebreide bloemlezing van hedendaagse geëngageerde poëzie.
Barricadepoëzie heeft de verdienste om dit in de canon afwezige en bijna vergeten genre af te stoffen en in al haar soms naïeve schoonheid te laten herontdekken door het lezerspubliek. Die lezers worden uitgedaagd met soms te doorwrochte analyses. Hun beloning wanneer ze volharden is een blik in de schatkamers van het lyrische activisme. Die term alleen al en de bijhorende puike inleiding maken deze bundel aanbevelenswaardig.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
