"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Bedrieglijk echt

Woensdag, 12 mei, 2021

Geschreven door: Jona Lendering
Artikel door: Roeland Dobbelaer

Jona Lenderings aanklacht tegen oudheidkundigen die voor eigen gewin werken

[Recensie] Jona Lendering is historicus en oudheidkundige. Hij maakte talrijke reizen door het Midden-Oosten en bezocht een groot aantal archeologische vindplaatsen daar. Hij is bekend van zijn dagelijkse (!) blog Mainzer Beobachter (genoemd naar een denkbeeldige krant van Multatuli) waarin hij verslag doet van alles wat hem opvalt in de wereld van archeologie en oudheid. Lendering schreef een indrukwekkende rij boeken, waarin hij zijn aandacht de laatste jaren steeds meer verlegt van puur oudheidkundige onderwerpen naar de praktijk van de archeologie en het wetenschapsbedrijf rond het oudheidkundige onderzoek zelf. In een van zijn laatste boeken, Xerxes in Griekenland, laat hij onder meer zien hoe in het vak geschiedenis de beeldvorming van de oorlogen tussen de Perzen en de Grieken door de eeuwen veranderde.

Vervalsen van papyri

Zijn laatste boek Bedrieglijk echt gaat over het vervalsen van papyri, wat een hele business is. Volgens Lendering valt er namelijk serieus geld mee te verdienen. Voor een beschreven stukjes papyrus uit de oudheid wordt zo enkele tienduizenden euro’s neergeteld. Lendering: “Zo betaalde een anonieme verzamelaar in 2014 voor een stukje van elf bij vier centimeter met daarop woorden uit vijftien regels van Homeros’ Ilias, paleografisch gedateerd in de vierde eeuw, £ 16.000 terwijl een even groot fragment met een paar woorden uit Paulus’ Brief aan de Romeinen werd geveild voor £ 301.000.”

Vooral Bijbelse teksten doen het goed, stelt Lendering. Hij beschrijft dat er nog steeds grote vraag is naar overblijfselen uit de oudheid zoals deze antieke teksten. Zeker sinds er door de Arabische lente in het Midden-Oosten, alle onrusten die daarmee gepaard gingen en de (burger)oorlogen in Irak, Syrië en Jemen, veel musea zijn geplunderd en vindplaatsen zijn ontheiligd, is er een handel ontstaan van antieke voorwerpen richting de rijke landen in de wereld. Zo vertelt Lendering in Bedrieglijk echt over de verzameling van de rijke conservatieve Amerikaan Steve Green die “sinds 2009 duizenden antieke voorwerpen heeft aangekocht […] waaronder ongeveer duizend papyri.” Een groot deel van de objecten uit deze collectie is afkomstig uit Irak en Syrië en illegaal aangekocht.

Hereditas Nexus

Homoseksualiteit

De aandacht voor beschreven stukjes perkament en papyrus onder de verzamelaars is altijd groot geweest. Een vaas of een stuk gereedschap uit de tijd van de oude Egyptenaren is mooi, maar een geschreven bron geeft direct informatie over hoe het er toen aan toe ging. En wat als er zaken zijn te lezen die impact hebben op onze tijd? Juist, dan wordt het spannend en dan wordt het ook interessant om papyri te gaan vervalsen, en niet alleen om het geld. Lendering laat zien dat er ook politieke en religieuze motieven een rol kunnen spelen. “Een goede vervalser weet wat zijn slachtoffer zoekt,” zegt Lendering. Hij vertelt dat in de genoemde Green collectie een papyrus opdook met een citaat uit de bijbel waarin homoseksualiteit streng werd veroordeeld, een kolfje naar de hand van de conservatieve Christen Green die er maar wat graag veel voor betaalde. Het fragment bleek vals te zijn.

Het vervalsen van papyri is niet zo ingewikkeld. Op de achterkant van Lenderings boek staan zes ‘eenvoudig stappen’ om rijk te worden met valse papyri. Stap 1 is een zogenaamd antieke tekst te schrijven waarvan wetenschappers of volgelingen hopen dat die bestaat. Zoek vervolgens een oud stuk onbeschreven papyrus en gebruik de goede inkt en (stap 2) “zorg dat uw vervalsing in het lab niet te herkennen is.” En dan vervolgt Lendering met tips om de vervalsing aan de man te brengen.

In zijn boek behandelt hij een aantal bekende vervalsingen zoals Het evangelie van de vrouw van Jezus, het al genoemde Green fragment en de Schøyencollectie uit de dodezeerollen. Lendering neemt de handelaren en vervalsers eigenlijk niet al te veel kwalijk. Als er zoveel geld mee gemoeid is, kun je mensen uit de relatief arme landen in het Midden-Oosten nog wel begrijpen. Geen goed woord heeft Lendering echter over voor gerenommeerde westerse wetenschappers en academische tijdschriften die willens en wetens meedoen met het bedrog. Papyri bestuderen waarvan de herkomst onduidelijk is, is eigenlijk al een doodzonde. Er dan over gaan publiceren en nog ter eigen eer en glorie een hype van proberen te maken is jezelf als wetenschapper groter en belangrijker maken dan de wetenschap. Dat is wat Lendering het meeste steekt.

Eigenlijk zou je dit boek over elk vakgebied kunnen schrijven. Lendering signaleert dat de huidige wetenschap zelf de hoofdschuldige is van de problemen in de papyrologie: “Het is dus de structuur van de wetenschap zelf, met een te hoge werkdruk, met versplinterde vakgebieden en met een bureaucratisch karakter die de oorzaak is van de malaise in de oudheidkunde […].”

Aristoteles

Bedrieglijk echt biedt een fascinerende inkijk in de wereld van de oudheidkunde, met hele mooie en ook hele lelijke dingen. Ook voor elke leek een heerlijk boek om te lezen. Volgens Lendering loopt het aantal gepubliceerde antieke teksten in de tienduizenden. Bij opgravingen duiken nog steeds nieuwe papyrusrollen op, ook onvervalste. Interessant is dat er heel veel van die rollen, ook die al jaren geleden zijn gevonden, nog ongeopend zijn. Ze uitrollen betekent vaak, merkt Lendering op, dat ze onherroepelijk beschadigd raken. Gelukkig komen er steeds meer technieken bij om deze papyri intact te laten waarmee we toch kunnen lezen wat er staat. Zo wacht ons mogelijk nog een groot aantal nieuwe teksten uit de oudheid. Wat zou daar allemaal bij kunnen zitten? Waarom niet de dialogen van Aristoteles. Of zijn tweede deel uit de Poëtica over de komedie? Allemaal verloren gegaan, dachten we. Maar je weet het nooit.

Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles

Op donderdag 20 mei 2021, 20.00 uur (online) geeft historicus en archeoloog Jona Lendering een inleiding over zijn nieuwe boek hier voor meer informatie.

Boeken van deze Auteur: