"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Belaagd en belegerd

Woensdag, 29 november, 2017

Geschreven door: Hans Blom
Artikel door: Wouter van Dijk

Steden onder vuur

[Recensie] Het idee voor dit boek werd geboren tijdens de viering van het Leidens Ontzet in 2009. Daar kwamen enkele redacteurs van dit boek op het idee om de gedachte aan de belegering waar de viering van het Leidens Ontzet haar bestaan aan te danken heeft, levend te houden. Dit zou moeten gebeuren door historici de belegering van Leiden in 1573-74 in de context van andere belegeringen te laten plaatsen. Aan het boek dat is ontstaan uit dit idee hebben inderdaad veel historici meegewerkt, die allemaal een bepaalde band met Leiden hebben. Wanneer je echter als argeloze bezoeker van een boekwinkel dit boek koopt omdat belegeringen en militaire geschiedenis je aanspreken, kom je deels bedrogen uit. Weliswaar wordt aan het eind van het voorwoord kort aangestipt dat het de bedoeling is met dit boek een breder scala aan aspecten van belegeringen aan te snijden dan de puur militaire en politieke implicaties ervan, maar uit de flaptekst van de omslag blijkt dit allerminst. Hier wordt er vooral op gezinspeeld dat het boek de verhalen van enkele wereldberoemde en legendarische belegeringen uit de geschiedenis vertelt.

Eerste Kruisttocht 
De inleiding van Tobias van Gent is vooral een militair-historische uiteenzetting van de geschiedenis van de belegeringskunst. Hierin stelt hij onder andere dat de Hoge Middeleeuwen (950-1250) bij uitstek de hoogtijdagen van de belegering als militair middel waren. Het is dan spijtig te zien dat uit deze periode slechts één belegering in het boek is opgenomen, namelijk de belegering van Jeruzalem in 1099 door de deelnemers aan de Eerste Kruistocht. Desondanks is deze belegering natuurlijk wel een waardige representant van de periode. In dit hoofdstuk, van de hand van mediëvist Piet Leupen, wordt relatief veel aandacht besteed aan wat voorafging aan de kruistocht. Het nadeel hiervan is dat er weinig woorden besteed worden aan de belegering zelf. Het grote voordeel hiervan is echter, en dat legt mijns inziens meer gewicht in de schaal vanwege de opzet van het boek, dat hierdoor meer ruimte is voor de politieke, culturele en religieuze context van het beleg en de factoren die een rol speelden bij de Eerste Kruistocht in het algemeen. Dit is vooral belangrijk als we bedenken wat een volstrekt uniek en nieuw fenomeen de gebeurtenis was die naderhand bekend is komen te staan als de Eerste Kruistocht.

Naast de behandeling van de belegeringen an sich is in een aantal bijdragen in de bundel veel aandacht voor de herdenking van het beleg en de rol hiervan in de huidige tijd. Dit speelt bijvoorbeeld een grote rol in het hoofdstuk over de val van Constantinopel in 1453, van auteur Erik-Jan Zürcher. Ook in de bijdrage van Judith Pollmann over het beleg van Leiden tijdens de Nederlandse Opstand speelt de herinneringscultuur om het beleg een belangrijke rol. Hierbij gaat zij onder andere in op de rol die de belegering speelde in de eeuwen erna, naast het bespreken van de manier waarop het beleg heden ten dage herdacht wordt. Een ander voorbeeld is het hoofdstuk over Sarajevo, dat weinig tot helemaal niet over de militaire aspecten van de belegering door de Serviërs gaat, maar over de gevolgen van het beleg, en meer nog van de sociale gevolgen van de oorlog in het algemeen zoals die nu nog merkbaar zijn.

Hiermee volgt het boek de trend waaraan de militaire geschiedschrijving al langere tijd onderhevig is; namelijk dat binnen de militaire geschiedenis steeds minder plaats is voor juist de militaire aspecten ervan. De nadruk wordt steeds meer gelegd op zaken als communicatie, maatschappelijke gevolgen van geweld of bijvoorbeeld herinneringscultuur. Dit zijn natuurlijk belangrijke aspecten die stuk voor stuk te maken hebben met het militaire apparaat maar toch zou ik een lans willen breken om de militaire geschiedschrijving weer wat meer naar de basis terug te brengen; namelijk de militaire gebeurtenissen en ontwikkelingen en de politieke implicaties daarvan. Met andere woorden; wat waren de achterliggende doelstellingen die aan het beleg ten grondslag lagen, hoe werd het beleg uitgevoerd en welke gevolgen heeft het al dan niet succesvolle beleg gehad op de verdere oorlogshandelingen en politieke verhoudingen? In sommige bijdragen die in deze bundel te vinden zijn komen deze facetten van de militaire geschiedschrijving er helaas wat bekaaid vanaf.

Boekenkrant

Naast de wat minder op de militaire gebeurtenissen gerichte artikelen zijn er gelukkig ook voldoende artikelen die zich wel in de eerste plaats richten op de militaire aangelegenheden van het beleg in kwestie. Zo is het hoofdstuk van Leonard Blussé uitermate geslaagd. Zijn behandeling van de drie belegeringen waarmee Batavia in de 17eeeuw te maken kreeg schetst op een heldere manier de politieke context waarin de belegeringen plaatsvonden, waarna hij ruim de tijd neemt om belegeringen zelf te bespreken. Tot slot volgt een duidelijke conclusie over de gevolgen van de uitkomst van de belegeringen.

Beiroet
Er is nog een aspect van het boek dat voor discussie vatbaar is, namelijk de keuze twee relatief recente conflicten op te nemen; de belegeringen van Sarajevo en Beiroet. Door de geringe afstand in tijd is het moeilijk hier een genuanceerd beeld van te schetsen, hetgeen versterkt wordt door de keuze deze hoofdstukken te laten schrijven door een journalist en een schrijver waardoor deze conflicten meer worden beschreven uit oogpunt van de auteurs, waarbij persoonlijke ervaringen een grote rol spelen. Hierdoor is voor een overzichtelijke uiteenzetting minder plaats. Wat de keuze van de belegeringen betreft is het jammer dat van de dertien belegeringen die behandeld worden, er vijf afkomstig zijn uit de afgelopen honderd jaar. Dit is des te vreemder gezien het feit dat Van Gent in de bundel zelf de Hoge Middeleeuwen aanwijst als dé periode waarin belegeringen het militaire middel bij uitstek waren. De redactie had de geschiedenis van belegeringen meer recht gedaan wanneer men wat meer aandacht voor de tweede helft van de 17e eeuw in West-Europa had gehad, waarin de territoriale voordelen die aan vestingen verbonden waren fundamenteel waren voor de uitkomst van oorlogen en waarin binnen de oorlogsvoering in het geheel zo’n grote nadruk op de belegering lag. Ten slotte is het jammer dat er her en der in het boek verscheidene schrijf- en drukfouten zijn te vinden, waarvan de verandering van het jaartal 1683 in 1863 op de beginpagina van het hoofdstuk over het beleg van Wenen wel erg in het oog springt. Desondanks zijn alle hoofdstukken stuk voor stuk prettig geschreven en vlot leesbaar.

Dit boek is bovenal zeer geschikt voor geïnteresseerde leken die meer willen weten over één of meerdere van deze belangrijke ijkpunten in de geschiedenis. De professionele historicus zal in meer of minder gevallen zaken lezen die hij al wist, toch is er ook voor hem of haar genoeg te genieten in dit boek. De keuze om ook enkele wat minder in Nederland bekende belegeringen op te nemen, zoals die van Yorktown en Batavia, zorgt ervoor dat ook de geschiedkundige zich niet hoeft te vervelen bij het lezen van dit boek. Daarbij kan hij of zij een boek met auteurs van een dergelijk kaliber als enkelen die hebben meegewerkt aan deze publicatie niet zomaar links laten liggen.

Eerder verschenen op Hereditas nexus