De veroordeling van een dwarse dichter
[Recensie] Zijn plichten als Sovjetburger verzuimd. Volhard in het schrijven van decadente verzen. Verbanning naar een afgelegen gebied met toepassing van dwangarbeid. Dat zijn de beschuldigingen en de veroordeling die Iosif Brodski (1940-1996) in februari 1964 kreeg opgelegd. De dichter en essayist en latere Nobelprijswinnaar (1987) werd voor vijf jaar werkkamp naar Notenskaja bij Archalgensk gestuurd, maar kwam na anderhalf jaar vrij.
Journaliste Frieda Vigdorava (1915-1965) notuleerde – stiekem – de rechtsgang tot zij gesommeerd werd haar notitieblok neer te leggen. Maar ze had genoeg genoteerd om er een leesbare en zelfs speelbare tekst uit te distilleren: https://www.debalie.nl/agenda/podium/brodski-en-het-rusland-van-nu/e_9782354/p_11766367/
Drie jaar geleden verscheen (pas) de Nederlandse vertaling van dit, lange tijd, illegale document.
Toen minister van buitenlandse zaken Halbe Zijlstra (VVD) voor zijn Russische Poetin-fantasietje onlangs moest aftreden kreeg hij uit de cultuursector menige trap na. Niet alleen zijn bezuinigingsdrift als staatssecretaris voor cultuur (2010-2012) die uitvoerende kunstenaars hun baan kostten maar bovenal zijn verdachtmakingen van mensen die on(der)betaald in kunst en cultuur actief zijn kwetsten velen. Ook kregen Zijlstra’s aantijgingen bijval om “eindelijk ‘ns de subsidievreters uit de staatsruif aan te pakken.”
In de Sovjet-Unie van vijftig jaar geleden kon je als kunstenaar zelfs voor het gerecht gedaagd worden om je te verantwoorden waarom je geen serieuze baan had. Brodski maakte zich volgens zijn tegenstanders wijs dat hij voor een hongerloontje werkte als dichter/vertaler. Hoewel: werkte?
De letterlijke weergave van dit showproces is shockerend. De rechter houdt de schijn op neutraal te zijn maar is vooringenomen. Barbertje moet hangen. Voor Brodski getuigende kunstbroeders sommeert hij hun paspoorten te tonen vanwege hun ‘vreemde’ (=buitenlandse) achternamen.
Een opmerkelijk kalme Brodski moet van de rechter vooral zijn mond houden. Hij heeft “al genoeg gezegd.” Gewone mensen als een gepensioneerde, ‘bezorgde vader’ en een pijplegger bij Staalgieterij nummer 20 beklagen zich als getuige over de gedaagde zijn staatsondermijnende of pornografische gedichten. ‘Gesundes Volksempfinden’ zoals in Nazi-Duitsland.
Bij doorvragen blijken de mannen uit het volk de poëzie niet gelezen te hebben. Of het bleken helemaal niet Brodski-gedichten te zijn. Pijplegger Denisov stelt vast dat Brodski zich verzet tegen het dialectisch materialisme. “Volgens Friedrich Engels wordt de mens door zijn werk gevormd. Brodski daarentegen voert niets uit.”
Onvermijdelijk komen er wat oudere ‘collega’s’ Brodski maar wat graag een dolk in zijn rug steken: een museumconservator uit de Hermitage en van de Moskouse kunstacademie een docente marxisme-leninisme [in China nog steeds onderdeel van het universitaire kunstonderwijs].
“Probeert hij zijn gedichten soms toegankelijk te maken voor het volk?” vraagt de docente retorisch. “Ik kan stellen dat Brodski een slechte invloed heeft op de jeugd.”
De eerlijkheid van Brodski’s oprechte collega’s vertedert. Een pro-Brodski leraar verontschuldigt zich voor zijn Jip-en-Janneke-uitleg. Dat is niet uit minachting voor het hof maar komt door zijn routine uit het klaslokaal. Reactie uit de zaal: “Wij zitten niet op uw soort leraren te wachten! Daar sturen we dus onze kinderen naar toe, en wat maken ze hun wijs?” Een oudere vertaalster prijst Brodski, de 24-jarige dwarsligger, als het grote talent dat hij na zijn uitwijzing naar de VS in 1972 ook bleek te zijn. Sindsdien noemt hij zich Joseph Brodsky.
Hoewel de voorgeschiedenis iets uitgebreider geschetst had mogen worden – Brodski hield wilde feesten waarmee hij zijn buren ergerde – lees je zelden zo’n treurig en boos makend een-op-een verslag van hoe cultuur zich moet verantwoorden bij – ja – cultuurbarbaren. En dan speelde dit zelfs onder Chroestjov: na Stalin die filmmakers en componisten van angst in hun broek liet schijten als ze hun werk bij hem moesten voorleggen. In dezelfde periode ontrolde Mao Ze Dong zijn Culturele Revolutie die iedere kunstvorm tot folkloristisch niveau reduceerde. Maar legde in Duitsland in de verharde jaren zeventig ook geen ‘Berufsverbote’ op voor al te kritische politieke kunstenaars?
Het rechtbankverslag wordt gevolgd door gedichten uit de periode 1964-1993. Prachtig is het verhulde verslag van eerste seks (Debuut, 1970) dat in niets aan pornografie doet denken en het titelloze credo (1963) van Brodski als dichter: “…/Een dichter dient de los getornde draad/ tussen het lichaam en de geest te hechten./Zijn gave is de naald. Zijn stem – de draad./Niets dan de dood kan dat gerijg beslechten.“
(Als Brodski zelf zijn gedichten voorleest gebeurt er iets magisch. Geoefend door het uit zijn hoofd voordragen van zijn gedichten in de gemeenschappelijke keuken van zijn huis in het toenmalige Leningrad sleepte hij zijn toehoorders mee. Brodski zong bijna zijn gedichten. https://www.youtube.com/watch?v=xkBAai34uO0. Nasaal en melancholiek zoals die andere Nobelprijswinnaar Bob Dylan, zanger.)
Nog een ontroerend detail: de ‘illegale notuliste’ Frieda Vigdorova stuurde na de berechting haar schrijfmachine naar Brodski in de strafkolonie. Dan kon hij toch doorwerken. De plaatselijke boeren daar waren overigens erg onder de indruk van de geciviliseerde dichter die ze allerhartelijkst in hun midden ontvingen. Wat een verschil met de toeschouwers in de rechtszaal die uitriepen: “Schrijvers! Weg ermee! Intelligentsia! Hoe komen we van die uitvreters af?”
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
De bundel is te bestellen door het bedrag van € 14,50 en eventuele verzendkosten over te maken op rekening NL40 INGB 0005 2278 91 van Targan Ontwerp te Haarlem, o.v.v. Dichtbundel en uw adres. Of mail uw bestelling door naar: nina@russischepoezie.nl
