Ook de mens is een raadsel
Aan het begin van Bericht uit Berlijn, de vierde roman van Otto de Kat, loopt Oscar Verschuur door een ingesneeuwd Zwitsers bergdorp. Het is 1941, het is oorlog, maar die lijkt ver weg tussen de barricades van sneeuw: ‘De buitenwereld was een begrip uit een boek, niet echt, ver weg, een fantoom, een onmogelijkheid. Hier wilde hij blijven, in de sneeuw, in de ondoordringbare leegte van een verborgen dorp.’
Maar ook in het neutrale Zwitserland kan Oscar, Nederlands diplomaat te Bern, niet ontsnappen aan de oorlog. Hij wordt zelfs heel direct bij de oorlogshandelingen betrokken wanneer zijn dochter Emma hem samen met haar Duitse man vanuit Berlijn komt opzoeken. Op een terras fluistert ze hem cruciale informatie toe: op 22 juni zal Duitsland Rusland binnenvallen, Operatie Barbarossa gaat dan van start. Dit bijna terloops meegedeelde bericht stelt Oscar voor een duivels dilemma. Met zijn connecties in de internationale politiek is hij er bijna toe verplicht datum en tijdstip van de invasie aan de Geallieerden door te spelen. Het is echter informatie die Emma en haar man, betrokken bij het verzet in Duitsland, onherroepelijk in gevaar zal brengen. Het leven van zijn dochter tegenover dat van miljoenen gezichtsloze Russen. Het concrete tegenover het onvoorstelbare.
En onvoorstelbaar, onbevattelijk, dat is wat oorlog in de eerste plaats is, zo laat De Kat in deze roman op indringende wijze zien. In Zwitserland gaat het leven gewoon door, alsof er daar buiten de grenzen niets aan de hand is, maar ook in het constant onder de dreiging van luchtaanvallen levende Londen, woonplaats van Oscars vrouw Kate, spelen de kinderen gewoon op straat en rijden de bussen volgens hun vaste routes, weggebombardeerde haltes en verwoeste remises ten spijt. Zelfs in Berlijn, waar Emma woont in de landerige buitenwijk Dahlem, lijkt de oorlog soms ver weg, iets uit een andere wereld:
‘Hun huis lag in een web van groene laantjes, windstil was het en nergens lawaaiig. Verderop klonk het geruststellende geluid van een tuinman die de heg knipte, de hond van de buren groef met veel enthousiasme een gat in het grint. Duitsland was tot in alle uithoeken gemobiliseerd, wist ze, maar als je hier stond zou je dat niet zeggen.’
Maar niet alleen de oorlog is onbegrijpelijk, ook de mens is de mens een raadsel. Dat is waar het in deze roman om draait: de onmogelijkheid om elkaar werkelijk te kennen. Emma heeft haar vader nooit helemaal kunnen doorgronden. De afstand tussen Oscar en Kate is letterlijk en figuurlijk even groot als die tussen Bern en Londen. Iedereen heeft een geheim, iedereen heeft iets te verzwijgen. Door zijn verhaal in de Tweede Wereldoorlog te situeren legt De Kat het beperkte bevattingsvermogen van de mens onder een loep: het begrijpen van die oorlog is even onmogelijk als het doorgronden van wat er precies in je gesprekspartner omgaat. De waanzin en het wantrouwen van de oorlog zijn de waanzin en het wantrouwen, zij het in overtreffende trap, van alledag. Oscar brengt het zelf in zijn gedachten misschien nog wel het best onder woorden:
‘Oscar las de krant, hij wist wat daar geschreven stond, maar doel treffen deed het niet. Alles wat er op datzelfde ogenblik gebeurde, wat zich voltrok om hem heen, was onbevattelijk. Hoe groot was toch het onvermogen om zich te verplaatsen in wat zich buiten je blik bevond.’
De Kat heeft met Bericht uit Berlijn een klein meesterwerk geschreven. Niet alleen weet hij het gevoel van vervreemding dat de oorlog bij de meeste betrokkenen moet hebben opgeroepen op subtiele en indringende wijze voelbaar te maken, hij heeft ook een spannend en prikkelend verhaal geschreven dat voortdurend de aandacht weet vast te houden door het slimme gebruik van perspectiefwisselingen, sprongen in de tijd en de vrije indirecte reden. Daarbij komt dat De Kat een uitmuntend gevoel heeft voor stijl en ritme; zijn proza is soepel en stromend en doorspekt met mooie poëtische beelden:
‘Oscar kon het niet laten om door de geschiedenisboeken in zijn hoofd te bladeren. Waar je ook woonde, je werd gehaald, jong als je was en sterk en vrij van angst. Azië, Afrika, Europa, wij komen, wij vallen aan, wij houden stand. Tragische drang om overal naar toe te gaan, te hulp te schieten, te veroveren, te willen heersen. Arrogantie was een alcohol die gestookt werd in de boezem van families, in kerken en scholen en clubs. Was er een God, hij zou Engels moeten spreken om zich verstaanbaar te maken, en orders uit te delen. Maar een God was ver weg.’
Dit boek is, kortom, zoals een goede roman hoort te zijn: een verhaal dat niet alleen intrigeert, door zowel stijl als plot, maar ons ook iets leert over de menselijke natuur De elders op Recensieweb aangehaalde Marcel Möring zal wel gruwen van zoveel vakmanschap, maar als Bericht uit Berlijn in de door hem zo verafschuwde stapels bij de grotere boekhandels komt te liggen, is dat meer dan terecht.
