"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Black box

Dinsdag, 13 augustus, 2019

Geschreven door: Onbekend
Artikel door: Bea Ros

Aanpassen of verzuipen

[Recensie] Sociale normen en groepsdruk, daar weten pubers alles van. Deze thema’s komen op een verrassende manier in twee recente jeugdboeken aan de orde.

Het ene boek speelt in het verleden, het andere in de toekomst. En toch zijn ze waarschijnlijk heel herkenbaar voor hedendaagse jongeren. Hoeveel trek je je aan van ouderen? Doe je wat anderen van je verwachten dan wel eisen? Of kies je je eigen weg? Belangrijke vragen voor opgroeiende jongeren en vragen die dan ook in menige jeugdroman een rol spelen. In de in 2009 verschenen romans Deluxe van Anna Godbersen en Black Box van Anna Woltz vormen ze zelfs het centrale thema. Het boek van de Amerikaanse Godbersen speelt eind negentiende eeuw (1899) in het mondaine Manhattan, het boek van de Nederlandse schrijfster Woltz speelt in een niet nader gedateerde, maar redelijk nabije toekomst.

Schone schijn

Godbersen koos als motto voor haar boek een citaat uit The age of innocence, de roman waarin Edith Wharton het ijzeren harnas van sociale conventies beschrijft waardoor geliefden elkaar nooit kunnen vinden. Haar eigen roman Deluxe is een variatie op dit thema. Waar Wharton nog voorzichtig moest aanstippen, kan een hedendaagse auteur fel uithalen. Dat doet Godbersen ook, maar wel met een knipoog. Dat maakt haar boek zeer onderhoudend en vermakelijk. Het boek begint alvast ongebruikelijk, namelijk met de begrafenis van de hoofdpersoon Elizabeth Holland. Deze manoeuvre biedt de auteur de gelegenheid alle spelers in het drama te introduceren. Ze zet haar lezers in dit eerste hoofdstuk met plezier op het verkeerde been. Die vreselijk bedroefde verloofde van Elizabeth blijkt zijn hart aan een ander verpand te hebben en haar hartsvriendin ontpopt zich later als een vals kreng. Met andere woorden: de dingen zijn vaak niet zoals ze lijken. In de elitekringen van Manhattan is schone schijn belangrijker dan een zuiver geweten. Na de dood van haar man blijft Elizabeths moeder berooid achter. Er is nog maar een uitweg: haar oudste dochter Elizabeth moet een  goede partij aan de haak zien te slaan. Elizabeth verkeert in tweestrijd: haar hart heeft ze al jaren geleden verpand aan de stalknecht, de beoogde huwelijkskandidaat verafschuwt ze. Kiest ze voor eerlijkheid en haar gevoel of offert ze zich op voor de familie-eer en een leven in luxe? Het mag allemaal klinken als een ouderwetse driestuiverroman, Godbersen tilt het door haar stijl-met-een-knipoog op een hoger plan. Haar boek is tegelijkertijd een persiflage op een genre als een aanklacht tegen onechtheid en de druk van sociale conventies.

Persoonlijke score

Boekenkrant

Het boek van Woltz is een stuk grimmiger. Ze schildert een jongerencultuur die beheerst wordt door de Ticket: net als in een computergame gaat het erom punten te verwerven op vijf capaciteiten: uiterlijk, gezondheid, hersenen, charme en geld. Ieder lid van de Ticket draagt een pasje bij zich waarop de persoonlijke score valt af te lezen. Dit onder het motto ‘toon me je score en ik vertel je wie je bent’. Oorspronkelijk begonnen als beweging waarin jongeren zelf willen bepalen wie ze zijn, wat ze doen en hoe ze eruit zien, wordt het steeds meer een dwangbuis. Waarom genoegen nemen met een scheve neus als je hem in het Upgrading Centre kunt laten rechtzetten? En alleen losers doen niet mee aan de Ticket. In deze wereld – die natuurlijk talloze allusies naar onze moderne samenleving bevat – bedenkt een talentvolle documentairemaker een nieuw programma: Black Box. Een aantal jongeren wordt een maand lang opgesloten in een huis waar ze 24 uur per dag gefilmd worden. Ook Woltz koos voor een bijzondere vertelstructuur. Haar hoofdpersoon is niet een van de jongeren uit het huis, maar de 17-jarige Black Boxredacteur Jamie. Via haar ogen kijken we dus van buitenaf naar alle gebeurtenissen. Verder vertelt Jamie haar verhaal achteraf, aan een journalist die een boek over het uit de hand gelopen Black Box schrijft. De interview-intermezzo’s zorgen voor spanning: wat is er nou precies gebeurd en wat ging er mis? Een van de dingen die mis gaan, is dat Jamie verliefd wordt op Rijn, de documentairemaker. Daardoor onderdrukt ze haar impulsen om de kinderen te hulp te schieten. Want het gaat er fors aan toe in het Black Boxhuis. Vooral nadat de redactie, om het programma spannender te maken, een oude demente vrouw in het huis plaatst. De jongeren worden geacht haar te verzorgen, maar verdommen dat, op eentje na. De tv-kijkers smullen en denken ook niet aan ingrijpen. Woltz snijdt in haar verhaal fundamentele vragen aan, over eigen verantwoordelijkheid en de andere kant opkijken, over meelopen en eigen meningen. Door haar verhaal in de toekomst te situeren kan ze deze kwesties uitvergroten. Erg subtiel gebeurt dat allemaal niet en afgezien van Jamie zijn de personages eerder karikaturen dan mensen van vlees en bloed. Blijft staan dat haar boek wel aanzet tot discussie en nadenken over bepaalde tendensen in de samenleving.

Eerder verschenen op Didactief