"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Calder Now

Donderdag, 24 februari, 2022

Geschreven door: Evan van Diggelen, Donatien Grau, Dieter Buchhart
Artikel door: Jan Stoel

“Als je het begrijpt kan het je heel erg aangrijpen”

[Recensie] Het was voor mij een overweldigend moment: de eerste blik op een mobile van Alexander Calder (1898-1976) hangend in het trappenhuis van het Stedelijk Museum in Amsterdam. Magisch hoe de mobile zijn evenwicht zocht op de lichtstroom in die grote ruimte, statig en fragiel. Calder en het Stedelijk hadden iets met elkaar. Willem Sandberg, destijds de directeur van het museum, was getroffen door het werk van Calder (de pers was minder enthousiast destijds) en kocht in 1948 de mobile Vier rode vlekken. Het was een van de eerste werken van Calder in een Europees museum. Mobile XII.V-III.H maakte Calder in 1955 speciaal voor het trappenhuis van het Museum. Tien jaar geleden was er de laatste grote tentoonstelling van Calder in Nederland, in het Kunstmuseum in Den Haag. Een verbluffende expositie. En nu is er tot 29 mei aandacht voor zijn werk in de Kunsthal in Rotterdam met als titel Calder Now. Bij gelegenheid hiervan is het gelijknamige boek verschenen met prachtig fotowerk, een juweel van een uitgave.

Grensverleggend
Calder staat bekend als een innovator, grensverleggend kunstenaar. Een paar voorbeelden. In zijn Cirque Calder legde hij een relatie tussen kunst en techniek en maakte hij al in 1926 voorstellingen die je kunt beschouwen als de eerste vorm van theatrale performance, veertig jaar voordat deze kunstvorm bekend werd. Met zijn dynamische mobiles stond hij aan de wieg van de kinetische kunstbeweging. Hij haalt het kunstwerk van zijn sokkel en hangt het op. Het lijkt of de werken zweven. En wat te denken van Mercury Fountain, in opdracht van de Spaanse Republikeinse regering gebouwd  oor de wereldtentoonstelling van 1937 in ParijsHet is een fontein die is gebouwd voor gebruik met vloeibaar metallisch kwik in plaats van water. Het kunstwerk is een gedenkteken voor de belegering van Almadén door de troepen van generaal Franco ; daar kwam toentertijd tijd zestig procent van de wereldvoorraad aan kwik vandaan. In zijn kunst voegde hij de dimensie tijd toe.

Calder nu
Zijn ideeën, zijn manier van werken en zijn werken zijn nog steeds een inspiratie voor de kunstenaars van nu. Tien hedendaagse gerenommeerde kunstenaars gaan op de tentoonstelling in Kunsthal Rotterdam de dialoog aan met Calder. Er is een doorsnede van het werk van Calder te zien met als pendant het werk van de hedendaagse kunstenaars. Ziedaar de titel van de expositie: Calder Now.

In drie essay’s wordt dieper ingegaan op de ideeënwereld Alexander Calder, de invloed van andere kunstenaars, de betekenis van de snel veranderende wereld aan het begin van de twintigste eeuw met de ene kunststroming na de andere, de ontwikkeling van technologie en wetenschap en het werk dat daaruit volgt. Deze artikelen zijn doorwrocht, maar over het algemeen niet zo toegankelijk geschreven. Bijzonder is het essay van kunstenaar/componist Gryphon Rue met het veelzeggende citaat van Calder: “Geluid is een andere, geheel eigen dimensie.” Toen componist Earle Brown (uit de school van John Cage en Morton Feldman) eind jaren veertig voor het eerst een mobile van Calder zag maakte hij een ‘mobiele compositie’ waarbij binnen de structuur van de compositie ruimte is voor toeval en inspiratie. De partituur zag er uit als een grafisch werk met lukraak geplaatste grafische vormen. Hij ging nog verder door een partituur te maken die gedirigeerd moest worden door een mobiel en de mobile als instrument bespeeld moest worden.” Foto’s in het boek laten zien hoe dat ging. Toen mochten mensen dus nog het werk van Calder aanraken. Kom daar nu nog maar eens mee.

Boekenkrant

Tien thema’s
De opzet van boek/expositie biedt een nieuw perspectief op zijn werk door het te ontleden in tien thema’s, die curator Dieter Buchhart toelicht: vergankelijkheid, performance, licht en reflectie, zintuiglijkheid, participatie, positieve en negatieve ruimte, geluid en wetenschap, eenvoudige  materialen, architectuur en zwaartekracht.  Zo heeft hij het over “de energetische activering van driedimensionale ruimtelijnen”. Calder maakte aan het einde van de jaren twintig van ijzerdraad fascinerende portretten. “Driedimensionale vormen, getekend door draadlijnen in de ruimte. […] De draden wekken met hun trillingen een krachtenveld op dat de figuren levend doet lijken.” Žilvinas Kempinas uit Litouwen [die overigens zegt dat hij geen elementen van Calders werk bij hem terugziet!] is bekend door zijn dynamische sculpturen van magneetband. Een ventilator zorgt voor luchtstromen die de neerhangende magneetbanden activeren. De stroken tape wordt op deze manier als een driedimensionale tekening in beweging gezet. Zweven, hangen, vallen, instorten, licht dat valt op de tape zorgt voor reflectie. Het zijn associaties die direct verband houden met het werk van Calder.

Atélier Calder
Een aantal van de kunstenaars heeft in Atélier Calder gewerkt. Dat levert nieuwe inspiratie op, zoals bij Sarah Ze uit de Verenigde Staten. “Ik maakte kunst met zijn zagen en kniptangen, at met zijn bestek.” Ze verwonderde zich over het feit dat een stabile [een staand beeldhouwwerk en het tegengestelde van een mobile] snel gedemonteerd kon worden door vier bouten weg te halen. Dat had Calder bedacht om zo efficiënt mogelijk zijn werken te vervoeren. “De stabile werd plat verpakt in een kleine kist, als een reusachtige geest die in de fles verdwijnt.” Vervolgens maakt ze Still life with desk, een installatie van ijzerdraad en objecten als foto’s, planten, plakstiften. Een ingenieuze constructie, die in balans is en waarmee ze vragen stelt over de waarde van objecten voor ons.

Zintuigen
Door vanuit deze thema’s naar het werk van Calder te kijken worden al je zintuigen geactiveerd. De Braziliaan Erneste Neto doet dat met een enorm werk van polyamide die doet denken aan de menselijke huid, aan grote voeten. Je kunt eronder door lopen, je verwonderen, maar ook genieten van de geur van allerlei kruiden. Verwondering is er ook bij de stalen hangende sculpturen, die uitgaan van industrieel vervaardigde poorten. De Poolse Monika Sosnowka maakte ze. Ze ogen zwaar, maar hebben toch iets luchtigs. Ze zweven boven je, als hedendaagse mobiles. Ze zetten  je verbeelding aan het werk zetten, net zoals Calder mijn verbeelding aan het werk zette met zijn mobile in het Stedelijk.

Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles