Groots verdriet van een moeder
Emotie en literatuur vormen niet altijd een goede combinatie. Rouw, boosheid, angst en verdriet staan voor veel schrijvers distantie en zorgvuldigheid in de weg. De lading van een tekst die op die emoties gebaseerd is, bevestigt dan ook doorgaans slechts het beschrevene in plaats van dat de taal nieuwe betekenis genereert. Dat gevaar lag ook op de loer voor de roman Contrapunt van Anna Enquist, waarin ontegenzeggelijk autobiografische elementen zijn verwerkt; de hoofdpersoon is een pianiste die zich na de dood van haar dochter toelegt op het instuderen van de Goldbergvariaties van Bach. Het is onmogelijk om in die verhaallijn niet het verband te zien met de dood van de dochter van Enquist, Margit, die in 2001 om het leven kwam bij een tragisch ongeluk, midden op de Dam in Amsterdam.
In deze roman buigt Enquist haar verdriet echter wel degelijk om tot een nieuw verhaal. De vorm die ze daarvoor kiest is die van het muziekstuk; ieder hoofdstuk heeft een van de Goldbergvariaties als uitgangspunt. De pianiste legt zich hoofdstuk na hoofdstuk toe op dit complexe stuk, en studeert de variaties één voor één in zoals zij dat deed in haar studententijd, lang voor haar kinderen geboren werden.
‘Studeren was de enige weg. Op zoek gaan naar het moment dat het werk begon te krimpen, dat de gedetailleerde chaos, de overweldigende véélheid, week voor een ordening. Daarvoor moest je je koppig onderdompelen in de kleinste fragmenten. Een andere weg was er niet.’
Indrukwekkend is het contrast tussen het muziekstuk, dat door stugge oefening bedwongen kan worden en de ongrijpbaarheid van het verdriet van de moeder, dat op ieder moment de kop op kan steken en de pianiste na ieder stapje omhoog weer net zo diep in haar dal terugwerpt. De Bachvariaties brengen dierbare en daardoor pijnlijke herinneringen terug aan de dochter, maar zorgen gaandeweg ook voor verwerking, rust en moed om het verleden onder ogen te zien. In het boek worden herinneringen afgewisseld met beschrijvingen van de gevoelens die de muziek bij de pianiste oproepen. De muziek en de herinnering versterken elkaar, en de beheersing van het muziekstuk maakt langzaam maar zeker ook de gedachten aan het verleden beheersbaar. Tot aan de indrukwekkende passage waarin de moeder al spelend in gedachten afscheid neemt van haar dochter.
‘Het was een afscheidslied, dacht ze, en dat hoorde je ook. Het zou niet vrolijk moeten klinken, niet speels of snel of grappig. De speler nam afscheid van de variaties, het dichtslaan van de partituur kwam dichterbij. Ander, onbenoembaar afscheid klonk door de lijnen en de akkoorden heen. Ook daar moest ze ruimte voor maken. Geen triomf, maar ook niet de kop in het zand steken en het zachte pedaal indrukken. Ze wilde moedig door dit quodlibet heen stappen en elke noot recht doen. Nergens in het hele werk had ze zozeer de nabijheid van de componist gevoeld. Het kwam haar voor dat Bach haar bij de hand nam en door deze laatste variatie leidde. Zij volgde, zonder voorbehoud.’
Het lijkt of Enquist gaandeweg de roman ook de taal weer in haar macht krijgt; de korte zinnen en de directe, soms ronduit onbeholpen woordkeuze worden gaandeweg vloeiender. De cadans van de zinnen komt tot rust. Het is een eenheid van vorm en inhoud die een ontwapenende werking heeft. Het verdriet van de moeder zat in haar hoofd en daardoor in de woorden, in de taal. Het zijn diezelfde woorden die haar in staat stellen weer boven haar verdriet uit te stijgen, en zo al schrijvend een monument op te richten voor haar overleden dochter. De metafoor van het muziekstuk heeft voor Enquist de distantie gecreëerd die zij nodig had om haar verdriet om te kunnen zetten in een grootse roman, en in literatuur van de alleroorspronkelijkste soort.
