"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

De aap in ons

Maandag, 3 augustus, 2020

Geschreven door: Frans de Waal
Artikel door: Cyril Lansink

‘Je lijkt wel een aap!’

[Recensie] Wie goed naar mensapen kijkt, herkent zichzelf. Hun opwinding, hun gedrag weerspiegelt wat ons bezighoudt en motiveert. Studie van apen leert ons ook over onszelf, over wie we eigenlijk zijn en waarom – van primatologie naar antropologie is maar één (niet eens zo’n grote) stap. Zie hier de inzet van Frans de Waals nieuwste (goed vertaalde) boek: aantonen dat “er niet één neiging is die wij niet gemeen hebben met die harige figuren waarmee wij zo graag de draak steken”.

Niet de kloof tussen mens en aap is het belangrijkste maar hun verwantschap. Voor menige welopgevoede lezer is dit wellicht een verontrustende boodschap. Maar de bevindingen van De Waal zijn daarom niet minder overtuigend. Steunend op zijn jarenlange onderzoek naar met name chimpansees en bonobo’s, maakt hij plausibel dat de sociale en psychologische mechanismen van het menselijke samenleven aan apengemeenschappen ‘afleesbaar’ zijn.

De Waals belangrijkste punt daarbij is dat ‘de aap in ons’ niet alleen verwijst naar de slechte, de zogenaamde beestachtige kant van de mens. Inderdaad, observatie van de chimpansee laat gemakkelijk geloven dat het grote belang van macht en hiërarchie, heerszucht en egoïsme voor de menselijke soort niet uit de lucht is komen vallen. Maar in tegenstelling tot wat een onjuiste uitleg van de leer van Darwin ons wil doen geloven wordt de menselijke natuur door veel meer bepaald dan het recht van de sterkste. Concurrentie en geweld vormen niet de enige principes van the survival of the fittest. De mens is van nature evenzeer vredelievend en coöperatief, sympathiek en medelevend. En ook deze kenmerken blijken apen niet vreemd te zijn: De Waals vaak ontroerende beschrijvingen van de gedragingen van bonobo’s laten zien dat die niets moeten hebben van de gewelddadige (mannen)oplossingen voor spanningen en conflicten die chimpansees eigen is. Integendeel, (vrouwelijke) solidariteit en velerlei vormen van wederkerigheid (op de eerste plaats van seksuele diensten) structureren de gemeenschap van deze apensoort die de mens even verwant is als de veel bekendere chimpansee.

De aap in ons is een prachtig geschreven synthese van praktisch onderzoek en theoretische exploratie, die – de titel ten spijt – handelt over twee apen in ons. Beide laten aspecten zien die wezenlijk zijn voor een begrip van wat de mens beweegt. Agressief en barmhartig, machtsbelust en samenwerkend, gericht op zichzelf en met oog voor de ander: wij zijn, aldus De Waal, “een van de meest innerlijk tegenstrijdige dieren die ooit op aarde hebben rondgelopen”. Er zit niets anders op dan deze tegenstrijdigheid uit te houden, en een evenwicht te vinden tussen de twee polen die uitmaken wie we zijn. Want hoe we onze cultuur en levens ook zullen inrichten, de speelruimte die de biologie ons biedt is beperkt. Ook daarover kunnen de apen meepraten.

Pf

Eerder verschenen in Intermediair