Gemakkelijke snelheid, oude beschaving en ongemakkelijke inzichten
Wat is goede literatuur? Ik beken dat ik daarmee geworsteld heb terwijl ik door Jan van Akens nieuwe roman De Afvallige raasde. Maar ik vind het geen oppervlakkige spektakelroman. Ja, er is avontuur en seks en dood en een bijna permanente aaneenschakeling van achtervolgingsscènes, en ja, de vele verhaallijnen komen net te perfect samen, maar er is meer. Een antwoord en aanvulling op Rein Swarts bespreking, met korte opmerkingen over vijandschap, geloof, humor, slinkse verwijzingen en de actualiteit.
Maar voor ik daartoe kom: waarom zou goede literatuur niet ook spannend, opwindend en geestig mogen zijn? De grootste schrijvers hebben het beste van genreliteratuur (en tegenwoordig commerciële films) geleend en daar een eigen draai aan gegeven. Volgens mij heeft Van Aken een overtuigende draai gegeven, waardoor dit boek zowel ideale vakantieliteratuur is als waardig materiaal voor de discussie over literatuur. Goede literatuur.
Dit is hoe Van Aken draait:
- In De Afvallige, genoemd naar de enige Romeinse keizer na Constantijn de Grote die het Christendom afwees, is de wereld in beweging. Een handvol keizers sneuvelt, de Hunnen jagen de Gothen over de grenzen van het Romeinse Rijk, en de Christenen strijden onderling over theologische kwesties. Er zijn heidenen, barbaren en ketters. En afvalligen, dat is bijna nog erger. Bijna iedereen in De Afvallige is de Ander, de vijand, iemand met een ander denkpatroon of overtuiging. Maar het interessante is – en daarin zie ik als linksmens een parallel met de huidige maatschappij – dat de tegenstellingen niet logisch zijn. De binnenvallende Gothen zijn Christenen (maar van de verkeerde theologische overtuiging), de barbaren zijn gastvrij, en de Christenen zijn de gevaarlijkste tegenstanders die je je maar kunt voorstellen. De Afvallige is ook een sympathiek betoog voor de vreemdeling. Al zijn er personages die zelfs in deze wirwar een duidelijk vijandbeeld houden.
‘“Het valt nog te bezien of God met [tegenkeizer – DS] Constantius is,” zei Vitalis. “Hij is van de ketterse richting en ik weet niet of dat hem veel beter maakt dan een heiden.”
- De Afvallige is ook een boek met subtiele humor. Eerst de minder subtiele: het gevaarlijkste personage verliest gedurende de roman telkens ledematen. En hij is niet de enige. Een ander herhalingsmotief zit in het alcoholisme van een van de kernfiguren, Swintharik. Dan de subtielere, en die zit voor een deel in de verwijzingen. Kuifje-lezers zullen in deze scène kapitein Haddock met whiskey herkennen, in De Picaro’s:
‘De man sprak een woord in een vreemde taal en meteen kwam een slaaf aanlopen met een stenen beker die tot de rand was gevuld. Swintharik proefde en spuwde het vocht vol afschuw uit. “Wijn, in godsnaam!” riep hij, “ik kan niet tegen water!”’
- Dat is niet de enige verwijzing in dit boek. Van Aken grijpt in zijn boek de kans om de hele Oudheid onder te brengen in een verhaal dat maar enkele decennia bestrijkt. Daarmee geeft hij een fris wereldbeeld weer, een geheel van overtuigingen en verhalen dat verder gaat dan de kennis van de gymnasiast. Het geweld heeft de klassieke beelden omgekeerd, en teruggezet, en weer om. Maar het is mooi hoe Van Aken Plato’s beeld van de Middellandse Zee incorporeert.
‘Judas kwam terug. “De mist zal snel optrekken,” zei hij. “Bewaar je ontzag voor de zee maar tot morgenochtend, en ook dan zal het van korte duur zijn. Hellas is niet ver, iemand vergeleek deze zee eens met een regenplas waar de volkeren als kikkers omheen zitten.”’
En de uitroep van de 10.000 Griekse huurlingen uit Xenofons Anabasis als ze na jaren strijd en dwalen de Zwarte Zee bereiken.
‘“Thalatta, thalatta!” stamelde hij, want de oude ontroering was nu de zijne.’
- En dat wereldbeeld is vertrouwd. Het Romeinse Rijk van de vierde eeuw verschilt niet heel veel van onze tijd. Er zijn verschillen, maar de hoofdrollen voor een sterke vrouw en een door een priester misbruikte man, die doen modern aan. En er zijn ideeën die inmiddels tot werkelijkheid gekomen zijn.
Een arend gleed hoog boven hun hoofden en Eleutherius bedacht hoe mooi het zou zijn als je een vogel kon africhten om troepenbewegingen waar te nemen. Maar hoe kon een vogel dat doorgeven?’
Of:
‘“Wat een onhandige manier om een rijk te besturen,” zei Dido hardop tegen Catualda. “Een koerier gaat op weg naar aanleiding van een gebeurtenis. Als hij na een maand aankomt, beraadslaagt men enkele dagen, dan gaat er een koerier terug. Ondertussen gaan er weken, soms maanden voorbij; de gebeurtenissen zijn al lang achterhaald en boodschappers kruisen elkaars paden, zonder berichten uit te wisselen, want de meesten zijn niet geïnformeerd, niet betrokken, en het ontbreekt hun aan beslissingsbevoegdheid.”’
Mannen en vrouwen zijn de slachtoffers en strijdsters zoals we ze nu kennen, drones, ergernis over inefficiënte wereldrijken. Dit is onze wereld.
En ja, de stijl van Van Aken doet wat belegen aan. En ja, het boek is wel erg dik. Maar de gemakkelijke snelheid, seks, geweld, in combinatie met de grote boeken van onze oude beschaving en ongemakkelijke inzichten in de nieuwe – dat geeft De Afvallige meer dan genoeg spanning en diepgang om het echt goed te maken. Lezen.
