Aan de grenzen van het normale
[Recensie] Van Michal Ajvaz (1949) is De andere stad het eerste boek dat een Nederlandstalige vertaling ontving, meer dan twintig jaar na de oorspronkelijke publicatie. De Praagse schrijver en dichter is een voorstander van het ‘magische realisme’: een literaire stijl die aan realistische weergave mengt met magische elementen, zodat fantasie en realiteit niet langer van elke te onderscheiden zijn. Met deze stijl ontving Ajvaz vorig jaar de Tsjechische Staatsprijs voor Literatuur vanwege zijn volgens de jury ‘eminente oeuvre’.
Tijdens een strenge winterstorm vlucht het naamloze hoofdpersonage van de roman een antiquariaat in de Praagse binnenstad in. Terwijl hij daar rondsnuffelt vindt hij, weggestopt in de holte van een boekenkast, een mysterieus boek geschreven in een onbegrijpelijk schrift. Het ik-figuur raakt geïntrigeerd en begint een zoektocht naar de oorsprong van het boek.
Dit brengt hem in contact met de randen van Praag, de uithoeken waar normaal gesproken niemand waarneming van maakt. Alle plekken die net buiten het blikveld liggen, weggestopt bovenop een toren of achter in een verlaten coupé. Op deze plekken verlaat het ik-figuur het vertrouwde Praag en treedt hij de zogenaamde andere stad binnen, waar alles anders is dan waarmee hij vertrouwd is. Ondanks zijn schrik raakt hij geïnteresseerd in deze vreemde plek. Met als doel de andere stad te leren snappen keert hij er steeds terug.
Het is lastig een goede grip te krijgen op wat gebeurt tijdens de ronddwalingen van het hoofdpersonage. Hoewel het personage zich begeeft in het Praag dat iedere lezer kan bezoeken, vervaagt Ajvaz de werkelijkheid zodanig dat Praag niet langer te herkennen is als dezelfde stad. Allerlei irreële taferelen nemen de plaats van de alledaagse normaliteit in: een enorm lange hal behangen met schilderijen die gezamenlijk een verhaal met steeds een tussenpoos van één seconde vertellen, elanden die standbeelden tot hun stal maken, een ogenschijnlijk oneindige vlakte bestaande uit kussens.
Ook de inwoners van de andere stad zijn grotendeels lastig te volgen. Hun gebruiken en rituelen worden beschreven in langlopende zinnen gevuld met gebeurtenissen die zowel arbitrair als absurd klinken. Neem als voorbeeld het onderstaande citaat:
“De artilleriesoldaten keren nooit terug, ze zullen studeren in een bedorven, onvoorstelbaar Oxford van opslagplaatsen, de versuikerde boeken worden in beslag genomen en ter ere van glimmende en wrede machines vanaf de tribunes voor de hagedissen gegooid, die lopen dan nog gehoorzaam op vier poten, maar kort daarna zullen ze samenzweren met ons, kleine meisjes, en hardop zeggen wat eeuwenlang is verzwegen, namelijk dat honden geen objectief bestaan hebben.”
De handelingen die beschreven worden, de verhouding tussen oorzaak en gevolg, missen alle logica. Althans, voor iemand afkomstig uit onze wereld. De inwoners van de andere stad lijken alles over hun wereld te begrijpen. Voor hen bestaat er dus wel degelijk een logica in wat ze doen, en zijn onze gewoonten veeleer onbegrijpelijk. De andere stad is veelal een verwarrende plek wier logica haaks op de onze staat. Op deskundige wijze lukt het Ajvaz om onze gebruikelijke wijze van denken te ontwrichten en deze geheel andere wereld te presenteren.
Minder interessant is het hoofdpersonage zelf. Niet alleen mist hij een naam, uiterlijke beschrijving of enige interessante karaktertrek, maar ook is hij grotendeels passief. Het ik-figuur verhoudt zich voornamelijk tot de periferie van het verhaal. Hij tuurt de andere stad in als toerist in plaats van iemand die er wil verblijven. Gezien het type verhaal dat Ajvaz met De andere stad probeert te vertellen is dit begrijpelijk. Toch neemt dit niet weg dat deze aspecten het lezen lastiger maken dan nodig is. Hoewel de oplossing aan het einde het lezen rechtvaardigt, kan het slome en onduidelijke begin iemand ervan weerhouden zover te komen.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
