Menselijk gedrag waarvoor nog geen naam bestond
Carson McCullers vertaald
[Recensie] Dankzij uitgeverij Athenaeum Polak & Van Gennep verschijnt het kleine oeuvre van de Amerikaanse ‘southern writer’ Carson McCullers (1917-1967) in het Nederlands; vaak een mensenleeftijd na de oorspronkelijke Amerikaanse versies. Incidenteel werd haar werk al eerder vertaald.
Mij maakte het nieuwsgierig haar, na mijn eerste kennismaking rond 1985, in het Engels te herlezen. Flarden van de handeling kwamen terug, niet ingeloste ambities en de landerige sfeer: ventilatoren die niet koelen maar oude warmte en oudzeer verspreiden.
Carson McCullers zag eruit als een oud meisje met hertenogen. Ze ambieerde een carrière als pianiste maar door reuma mislukte dat. Eenmaal volwassen trouwde McCullers een gemankeerde schrijver, met wie ze aan de drank raakte, scheidde en weer hertrouwde. Tussendoor onderhield ze – steeds kwetsbaar en ziekelijk wordend – intieme vrouwenvriendschappen.
McCullers debuteerde jong met verhalen over gewone mensen, vooruitlopend op het ‘kitchen sink-realism’ van Raymond Carver. Ze viel in de smaak bij collega’s en ‘streekgenoten’ als Truman Capote en Tennessee Williams. Graham Greene vergeleek haar met William Faulkner – ‘maar minder moeilijk leesbaar’ – en D.H. Lawrence – “maar zonder zijn boodschapperige bijbedoelingen.”
Tussen 1936 en 1961 publiceerde McCullers korte verhalen, vijf romans en (mede hierop gebaseerde) succesvolle toneelstukken. Een aantal werd verfilmd tot typische broeierige ‘deep down south’ drama’s met outsiders die hun waarheid spiegelen aan een botte omgeving.
Echt wereldwijd doorgebroken lijkt McCullers niet, terwijl haar thematiek – racisme, genderbending – actueler dan ooit is; al mag dit natuurlijk geen criterium zijn.
Nadat in 2004 Ophray Winfrey’s invloedrijke tv-boekenclub aandacht besteedde aan McCullers’ bekendste roman The Heart is A Lonely Hunter (1940) over een dove en een doofstomme, werd dat meteen een bestseller. Je begrijpt Winfrey’s enthousiasme. In McCullers’ verhalen komen sterke, wijze, vaak zwarte vrouwen voor en individuen die zich afzonderen, vaak door hun seksuele geaardheid. Wat nu hapklaar LBGT of gender heet bestond natuurlijk toen ook al (zeker in McCullers’ eigen leven). Maar hoe heette een zich mannelijk gedragende vrouw zonder hiervoor een platte uitdrukking te gebruiken? En hoe noemde je een homo-militair, opgesloten in een heterohuwelijk met een verzengende passie voor een zwijgzame soldaat?
Café en legerplaats
In haar openingszinnen zet McCullers een omineuze sfeer neer: “The town itself is dreary” (The Ballad of the Sad Café, 1951) en “An army post in peace time is a dull place.” (Reflections in A Golden Eye, 1941).
In dat slaapverwekkende dorpje waar de Greyhound-lange afstandsbus stopt begint Miss Amelia een buurtkroeg waarin ze de dorpelingen bij elkaar brengt. Toch blijkt het een treurig café. Voor haar stamgasten is Amelia een onpeilbaar, seksloos wezen, die desalniettemin toch getrouwd was: een paar dagen. Op een avond stapt een onbekende, licht gehandicapte man de dorpskroeg binnen.
Hij beweert dat hij haar verre neef is. Tegen ieders verwachting in, neemt Amelia hem liefdevol in haar eenvrouwshuishouding op. Laat ze maar kletsen. Dan dringt haar wraakzuchtige ex-man, ontslagen uit de gevangenis, ook weer haar leven binnen en loopt de spanning op. De theatrale ontknoping [spoiler alert] tussen het wonderlijke drietal is grotesk en verklaart wellicht waarom McCullers ook wel tot de ‘gothic writers’ gerekend wordt.
Reflections in a golden eye heeft een vergelijkbaar kleine ‘bezetting’ met hoofdrolspelers. John Huston verfilmde het met onder meer Marlon Brandon en Elizabeth Taylor. Op een legerbasis speelt een driehoeks- zelfs latente vierhoeksverhouding tussen twee ongelukkig getrouwde echtparen waarvan de mannen hoge militairen zijn. Een Filipijnse huisbediende vervult een excentrieke bijrol. Uiteindelijk brengt een zwijgzame soldaat het hart van de kolonel op hol door naakt een paard te berijden. Dan galoppeert het binnenkamerdrama op een gewelddadige climax af.
Tussendoor neemt McCullers als geduldige vertelster vaak het woord om iets uit te leggen, wat haar stijl een prettig wiegend ritme geeft.
Jongensmeisje
De roman met de lastig vertaalbare titel The Member of the Wedding (1946) ontvouwt zich na de sprookjesachtige opening “It happened that green and crazy summer when Frankie was twelve year old.” Frankie is een jongensachtig meisje. Haar moeder stierf bij Frankie’s geboorte. Tussen lagere school en middelbare school hoort ze nergens meer bij. De andere kinderen zitten in clubjes waar ze niet bij mag. Haar enige contact is een jonger buurjongetje, een soort vervangbroer.
Frankie wordt zich bewust van haar vrouwelijkheid als haar oudere broer, een soldaat gaat trouwen. Ze zal een jurk dragen en besluit voortaan haar tweede voornaam Jasmine te gebruiken. Maar wordt ze daardoor meteen een bevallig meisje? Ze vindt van wel en verwacht dat haar broer en verse schoonzus haar in Alaska in huis zullen nemen. Frankie toetst haar gespeelde stoerheid bij de simpele maar wijze, zwarte huishoudster Berenice, die voor haar een moederrol speelt. Berenice vertelt van de liefde, haar weduwschap en waarom zij hertrouwde met een nietsnut: omdat de jas van haar gestorven man hem zo goed stond. McCullers kruidt de dialogen met politiek-oncorrecte ‘slang’ – blanken die zwarte Amerikanen ‘nigra’ noemen – bedoeld om onderlinge verstandhoudingen te typeren.
Een mooie uitdrukking is ‘Big Black Mariah’, trouwens ook een song van Tom Waits (Rain Dogs).
Zo’n Black Maria blijkt een dievenwagen van de politie, oorspronkelijk door een paard getrokken (als cynische verwijzing naar een legendarisch racepaard met die naam uit 1826!)
Droefheid
McCullers’ laatste roman Çlock Without Hands (1961) is een dramatisch sterk verhaal met vier elkaar omspelende mansfiguren. Plaats van handeling is weer een zuidelijk stadje. Een letterlijk doodzieke drogist hangt nogal aan een – in wezen – reactionaire en racistische, bejaarde rechter. Deze heeft zijn kleinzoon in huis nadat diens vader zelfmoord pleegde.
De puberjongen is in stilte verliefd op een wrede, zwarte leeftijdsgenoot die door zijn grootvader als secretaris in dienst wordt genomen. Door de ietwat nadrukkelijk erin verwerkte racistische en LBGT-problematiek beklijft het boek minder dan de andere romans.
De korte verhalen van McCullers werden nog niet vertaald. Ze zijn vaak opgehangen aan een scène of observatie. A Domestic Dilemma en The Sojourner handelen over vereenzaamde, getrouwde mannen op een kruispunt in hun leven. Het zijn onuitgesproken droeve types die je ook bij Raymond Carver, Tobias Wolff of Richard Ford tegenkomt – of in de sombere ballades van Tom Waits en Bruce Springsteen.
In The Sojourner besluit een in Parijs wonende Amerikaanse zakenman na de begrafenis van zijn vader in Georgia zijn ex-vrouw en haar nieuwe gezin in New York te bezoeken. Hij belt haar en zij nodigt hem uit voor het avondeten. Zoekt hij troost? Hij leidt in Parijs inmiddels een nieuw bestaan met een Franse nachtclubzangeres en een zoontje waarmee hij Frans spreekt. De nieuwe partner van zijn ex en hun kind doen allerhartelijkst. Zij herinnert haar ex-man bij het etentje zelfs aan zijn vergeten verjaardag die dag. Daar zit hij, in een gelukkig gezinsleven met een lieve vrouw; allemaal niet (meer) van hem.
Plafondventilator
Om in een klap volwassen te zijn kon Frankie uit Member of the Wedding niet anders dan haar neerdrukkende geboortedorpje ontvluchten. Maar voor ze nog maar de stadsgrens over is levert de Black Maria haar weer bij haar vader af.
Niet voor iedereen ligt er voorbij de ‘Nutbush citylimits’ een groots en meeslepend leven klaar. Thuis zwiept en kermt de ventilator aan het plafond weer als vanouds. De dwingende lethargie van de zomer gaat maar niet voorbij.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
