Verraad waar loyaliteit verschuldigd is
[Recensie] Met De beste jaren van juffrouw Brodie heeft de Engelse Dame Muriel Spark een bijzonder boek geschreven. Bijzonder, eigenaardig en het kan haast niet anders dan dat het, toen het werd uitgebracht in 1962, ook als controversieel is gekwalificeerd. Het verhaal leest als lucide en lichtvoetig, maar dit is misleidend, want de thematiek, die er vernuftig in verweven zit, zoals politiek, seks, kunst en ontrouw, is van een ander kaliber. Toch kent het verhaal ook een verrassend subtiele humoristische ondertoon, door de auteur behendig gecontroleerd en gedoseerd.
Het verhaal speelt zich af in de eerste helft van de twintigste eeuw, de Tweede Wereldoorlog ligt op de loer en Juffrouw Jean Brodie is een eigenzinnige onderwijzeres op de Schotse Marcia Blaine School voor Meisjes, waar ze op onorthodoxe wijze haar leerlingen onderricht. Buiten de verplichte lesstof licht ze haar jonge leerlingen voor in wat zij belangrijk acht om aan hen door te geven.
“Ze draaide zich naar het bord en veegde met de bordenwisser de lange deelsom uit die ze er tijdens het rekenuur met het oog op onverwacht bezoek altijd op had staan, voor het geval juffrouw Brodie per ongeluk geen rekenen onderwees.”
We volgen de meisjes in de leeftijd van tien tot zestien en al op de eerste pagina wordt het duidelijk dat er sprake is van selectief clubje die de ‘Brodie-meisjes’ wordt genoemd; Eunice, die beroemd is om haar gymnastische kunsten, Rose, beroemd om haar seks, Sandy, beroemd om haar kleine varkensoogjes en haar heldere klinkers, Jenny, beroemd om haar schoonheid en sierlijkheid en Mary die beroemd was “omdat ze een zwijgend brok vlees was, een nul, die zich door iedereen de schuld liet geven” en helaas vroeg aan haar einde komt.
Vijf meisjes die een uitzonderingspositie hebben ten opzichte van de andere leerlingen. Ze worden op de zaterdagen uitgenodigd voor een kopje thee bij Miss Brodie thuis en verzocht dit niet tegen de andere meisjes te vertellen. Miss Brodie zal hen er steevast aan herinneren dat ze in haar beste jaren is, van haar meisjes de crème de la crème wil maken. Wanneer de meisjes naar de middelbare school gaan, blijft het contact toch bestaan.
“Geef mij een meisje op een leeftijd waarop ze nog gevormd kan worden en ze is de mijne voor het leven. […] Ze zag eruit als een machtige vrouw met haar donkere Romeinse profiel tegen de zon. De Brodie-meisjes twijfelden er geen ogenblik aan of ze zou zegevieren.”
Jean Brodie maakt haar leerlingen deelgenoot van haar liefdesleven, haar gesneuvelde minnaar, haar fascistische opvattingen en meer persoonlijke zaken die ze met haar collega’s nooit zou bespreken. Ze gaat zelfs zover dat ze één van de meisjes aanspoort een seksuele relatie te beginnen met de getrouwde, eenarmige leraar waar ze zelf zo verkikkerd op is. Het lijkt erop dat ze het meisje plaatsvervangend ‘gebruikt’ om te doen wat ze zelf zo graag had willen doen, maar niet deed uit piëteit voor de vrouw van deze collega. Wekelijks brengen de meisjes gedetailleerd verslag uit van het verloop van zijn lessen.
De directrice – juffrouw Mackay – ruikt echter onraad en roept de meisjes met grote regelmaat bij zich om ze uit te horen en een excuus te vinden om haar te kunnen ontslaan. Zij zien Brodie echter als hun ideaal en houden stoïcijns hun mond over hetgeen hun wordt verteld, maar ondertussen wél tot hun verbeelding spreekt. Maar… uiteindelijk zal Jean Brodie de controle verliezen en toch verraden worden. De val klapt onverbiddelijk dicht.
Waarom heeft miss Brodie juist deze meisjes uitgekozen om in haar leven te betrekken? Alle meisjes hebben iets waar ze in uitblinken, vaardigheden die Brodie zelf zal verliezen. Niets is immers zo vergankelijk als je beste jaren. Eén van de meisjes wordt extra belicht en krijgt een grotere rol in het laatste deel Daar krijgt transfiguratie een schijnbaar dubbele betekenis. Dit laatste klinkt natuurlijk vaag, maar hier laat ik het toch maar bij.
De lezer leert Jean Brodie kennen middels een alwetende verteller en door de ogen van ‘haar meisjes’, hoewel maar mondjesmaat, oppervlakkig en onderkoeld. Er komt in het hele boek geen moment voor dat je meer over haar te weten komt en onder haar huid kunt kruipen. Je blijft steeds van een gepaste afstand naar haar kijken en de auteur heeft haar geen innemend karakter meegeven. Af en toe krijgt het personage zelfs iets autoritairs en berekenends over zich en ligt er een ragfijn sluier van een onheilspellende grimmigheid over haar.
Sparks speelt ingenieus met tijd en laat het bijna ongemerkt heen en weerspringen; van het hier en nu, via flashbacks, naar toekomende tijd, waardoor ze zelf functioneel spoilert. Hierdoor geeft ze al snel een deel prijs van het verloop van de plot, maar dat maakt het verhaal zeker niet minder interessant en spannend. Op een licht spottende manier maakt de auteur heel slim gebruik van repeterende aforismen om de thema’s te benadrukken.
De vertaling van het Engelse origineel – The prime of Miss Jean Brodie – is van de hand van W.A.C Whitlau. In het voorwoord stelt Jet Steinz dat het woord ‘prime’ lastig te vertalen is, maar de Nederlandse titel zou zomaar ook ‘Miss Brodie in de bloei van haar leven’ kunnen zijn geweest.
“Wat zijn de belangrijkste invloeden uit uw schooltijd geweest, zuster Helena? Waren die van literaire, van politieke of van persoonlijke aard? Was het calvinisme?
Sandy zei: ‘Er was een juffrouw Brodie, in de beste jaren van haar leven.”
Een tragisch, maar zeer briljant verhaal. Gecomprimeerd – met grote precisie op microniveau geschreven – in slechts 173 bladzijden, dat de tijd moet krijgen om te bezinken en het verdient om herlezen te worden. Lees deze klassieker, ervaar het ongrijpbare, laat het inweken en bezinken!
—
Eerder verschenen op Metdeneusindeboeken
