Opstand van de natuur
[Recensie] Overstromingen, orkanen, zware regenbuien, bosbranden, smeltende gletsjers, stijging van de zeespiegel, virussen; onze aarde wordt steeds meer geconfronteerd met de gevolgen van de klimaatopwarming. Met de grootste moeite kunnen we nog voorkomen dat de wereld en onze manier van leven zoals we die kennen behouden blijft. Als al het ijs op de zuidpool smelt stijgt de zeespiegel met 60 meter, van Nederland blijft dan weinig meer over.
Je zou zelfs al kunnen zeggen dat planeet aarde in opstand is gekomen. Stel dat de aarde een groot organisme is, laten we haar Gaia noemen, de oermoeder, en dat ze nu met al die rampen die de mensheid treft besloten heeft om in te grijpen. De laatste 200 jaar heeft de mensheid de aarde uitgeput. Gaia slaat nu terug, meedogenloos, met miljoenen mensenlevens als gevolg.
In de vuistdikke roman De boom, van de Limburgse filosoof en schrijver Govert Derix, kiest de natuur voor een minder gewelddadige strategie. Daar zijn het de bomen die in opstand komen, maar overwegend op een vredige manier. Derix dicht de bomen een bijzondere intelligentie toe, waar wij mensen nog maar nauwelijks weet van hebben. De bomen van Derix kunnen zich verplaatsen op een wonderlijke manier, ze maken geluiden, veroorzaken bijzondere geuren en zorgen ervoor dat iedereen die met deze bomen in aanraking komt stopt met het eten van vlees.
Stikstofuitstoot
De Limburgse steden Maastricht en Horst hebben een hoofdrol. De eerst stad is de woonplaats van de stadsdichter Baer Cox, hij groeide op in Horst. Net als de schrijver van het boek overigens. Horst ligt in de “steppe van Noord-Limburg” een door intensieve veeteelt en teveel aan stikstofuitstoot verwoest gebied tussen de gemeentes Venray, Deurne en Horst aan de Maas én de Maas. Miljoenen varkens leven daar in de hel van de bio-industrie en vinden er de dood in slachthuizen. Via de kleurrijke kunstenares Moravia komt de middelbare scholier Baer in aanraking met de strijd tegen de bio-industrie. De veel oudere Moravia wijdt Baer in in de liefde en zij vertelt hem de geheimen van de natuur. Lang zal het sprookje niet duren.
Palermo
Dit verhaal dat zich afspeelt rond 1980 wordt afgewisseld met gebeurtenissen in Maastricht ergens in onze tijd. Baer is inmiddels tegen de zestig, gevierd staddichter. Van de ene dag op de andere verschijnt er een boom, midden in de stad, tussen het asfalt. Naspeuringen leren dat de boom afkomstig is uit Palermo, waar alleen nog een grote krater te zien is. Hoe de boom zich verplaatst heeft naar de Limburgse hoofdstad is een raadsel. Iedereen loopt uit, zowel in Maastricht als Palermo om respectievelijk de boom dan wel het “raadselgat” te zien. Mensen die in de buurt van de boom komen raken in een roes, vreedzaam waken ze bij de boom. En trek in vlees hebben ze niet meer. Baer blijkt ook een bijzondere relatie te hebben met Palermo. Hij reist naar de Siciliaanse hoofdstad om de te ontdekken met wat voor boom we te maken hebben en welke rol de boom in zijn leven speelde, speelt en nog gaat spelen.
Als ik het zo vertel lijkt het een idyllisch sprookje, maar dat is Derix’ De boom zeker niet. In het tweede deel van het zevendelige boek rekent de schrijver snoeihard af met de bio-industrie en laat hij zien hoe verderfelijk het systeem is. Al schrijvend neemt hij wraak op allerlei Limburgers uit het noorden van de provincie die zich in deze steppe met de vleesindustrie ophouden. Ze sterven allemaal een gruwelijke dood. Verderop in het boek besluit de president van de VS in actie te komen. De vrije wereld (lees: de kapitalistische vlees verslindende en vervuilende landen) voelt zich bedreigd. Wat als er nog meer bomen in verzet komen? De hamburger-etende President in wie we Donald Trump herkennen start een ‘war on trees’, vergelijkbaar met de eerdere ‘war on terror’. Samen met Rusland en China besluiten de VS grote bomen waarvan ze verdenken dat ze zich zullen verplaatsen om te leggen. De rampen die over de wereld komen zijn hierna niet meer te overzien. Hoe reageren de bomen?
Umberto Eco
Even was ik bang dat Derix naar een slot zou toewerken zoals in zijn eerdere roman Sterremoord, een ‘Dan Brown achtige’ vertelling met een gruwelijk apocalyptisch einde, niet geschikt voor mensen zonder sterke maag. Niet dat in De boom geen gruwelijkheden staan. Als ik me het goed herinner was Derix in zijn studententijd gefascineerd door Marquis de Sade (we studeerden samen filosofie in Utrecht). En die fascinatie voor dood en geweld werkt blijkbaar nog steeds door. Toch kent De boom een ander, hoopvoller einde dan zijn eerdere roman.
De boom is een aantal boeken in één. Op de eerste plaats is het een goedgeschreven roman, die je doet denken aan de romans van Umberto Eco: bij vlagen spannend en in ieder geval altijd verrassend. Er zijn vele plotwendingen, soms een tikkeltje ongeloofwaardig, maar als je lekker in het boek zit neem je dat voor lief. Daarnaast trakteert de belezen Derix je op talrijke mini-essays over de natuur, over schrijvers en filosofen, over geschiedenis en nog veel meer. De Boom is ook een groot taalexperiment, met in elk deel een andere stijl. Twee delen van het boek zijn in dichtvorm. Het eerste gedicht, het vierde deel, is geschreven in stroeve kwatrijnen vol met rijmdwang, alsof mensen niet meer goed uit hun woorden kunnen komen. We zitten dan halverwege het boek en de mensheid weet niet wat ze aan moet met de opstand van de ‘boomheid’. Het tweede gedicht, het zevende en tevens slotdeel is veel sterker. Dit ‘Arboreade!‘ deed me denken aan Paradise Lost, of liever Paradise Regained van John Milton, maar dan met een heel eigen taalgebruik. Derix laat hier overduidelijk de bomen zelf aan het woord, en dat lijkt op een kruising tussen het ‘Ents’ uit Lord of the Rings en de teksten van de Nederlandse rapgroep De jeugd van tegenwoordig, met allerlei woordvondsten en grappen. (“Neem afstand van persoonlijk wrokgevoel / en weet dat jij degeen zult zijn die nu / het weegedonder en het groot melkdown / voorzien kan van een onvoorzienigst nieuw.”) Uiterst vermakelijk en tegelijk ontroerend. Lees dit deel vooral hardop, dan werkt het beter.
De boom is bovenal een ideeënroman met een belangrijke boodschap. Het leert dat we geen tijd te verliezen hebben om een nieuwe verbond te sluiten met de natuur of in de woorden van Derix “een verdrag tussen alle levensvormen.” Lees het en je wil nooit meer vlees eten.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
Op maandag 7 februari is Govert Derix te gast bij #DLVAlive. Roeland Dobbelaer interviewt hem over zijn roman De boom. Kijk hier voor meer informatie.
