Moedige vrouwen
[Recensie] De Hollandsche Schouwburg in Amsterdam is sinds de Tweede Wereldoorlog een gedenkplaats. Hier werden de Joden verzameld voordat zij naar Westerbork werden afgevoerd. De plek waar mensen ooit voor hun genoegen kwamen, was nu een deportatiecentrum van de dood geworden. Treffend wordt dat verwoord als de schrijfster Betty laat zeggen: “Als ik aankom op de Plantage Middenlaan staat er een rij voor de draaideur bij de schouwburg. Een voor een verdwijnen de mensen in het zwarte gat. Het monster wordt weer rijkelijk gevoerd. Gezinnen met kinderen, ouden van dagen, zwangere moeders, baby’s. Ze verdwijnen allemaal in zijn muil. Ik kan er niet naar kijken en vlucht de crèche in”, pag 90.
Mark Schellekens schreef enkele jaren geleden een boek over Walter Süskind, de Jood die in de Hollandsche Schouwburg de leiding had: Walter Süskind. Hoe een zakenman honderden Joodse kinderen van de nazi’s redde. Dit boek De crèche vult dat goed aan en beschrijft de andere kant van het verhaal over de Joodse crèche die zich tegenover de Hollandsche Schouwburg bevond. Hier verbleven Joodse kinderen toen de aantallen in de schouwburg te groot werden voordat ze op transport werden gesteld.
De hoofdpersoon in deze historische roman, zoals de ondertitel luidt, is Betty Oudkerk, 17 jaar wanneer het verhaal in 1941 begint. Samen met andere kinderverzorgsters hebben zij ruim 600 kinderen weten te redden, 1/4e of 1/5e van het totaal aantal kinderen dat hier gedurende de oorlog is geweest. Ieder hoofdstuk begint met een korte historische inleiding waarin belangrijke ontwikkelingen worden beschreven. Zo wordt de toenemende onderdrukking voor de lezer voelbaar wanneer de anti-Joodse maatregelen elkaar snel opvolgen. Deze inleidingen scheppen een beklemmende sfeer waaruit duidelijk wordt dat de bezetter de Joden steeds meer in het nauw drijft. Zo wordt in 1942 het persoonsbewijs van een J voorzien en moeten Joden enkele maanden later een Jodenster dragen. In juli 1942 vindt de eerste razzia plaats.
Betty ervaart die onderdrukking zelf ook: de winkel van haar moeder – haar vader is al eerder overleden – wordt onteigend en later worden familieleden opgepakt en weggevoerd. Aanvankelijk lijkt de Joodse crèche met rust te worden gelaten: “De oorlog blijft buiten de deur en ogenschijnlijk is er niets aan de hand. Toch sijpelt ook hier de realiteit langzaam door”, pag 42. Zo wordt de beklemmende sfeer geleidelijk sterker in het boek.
De reddingsactie van de kinderverzorgster begint klein met één kind, Jakob Meijer. Simpel maar veelzeggend wordt duidelijk dat hij is gered: “De volgende dag is Jakob weg”, pag 143. Vanaf januari 1943 laten Betty en andere kinderverzorgsters op grotere schaal kinderen verdwijnen. Ze bouwen een netwerk op en het zijn vaak spannende ontsnappingen. Daarbij moeten moeilijke keuzen worden gemaakt: welke kinderen komen in aanmerking om te laten onderduiken? Het moet min of meer aannemelijk zijn, mag niet teveel in de gaten lopen en er moeten mensen beschikbaar zijn die zich over deze kinderen willen ontfermen. Moed en creativiteit gaan hand in hand. Zo wordt een pop als baby vermomd en worden kinderen in een kastlade, een vuilnisbak en onder een matras verstopt om hen uit handen van de Duitsers te houden. Het gaat soms maar net goed, mede dankzij een enkele welwillende Duitser die het oogluikend toelaat.
De auteur Ellen van Rijn is actrice en schrijfster van series, films en columns. Dit is haar tiende roman. Bijzonder is dat zij Betty Oudkerk kort voor haar overlijden in 2019 persoonlijk heeft gesproken. In dat jaar legde Betty op 4 mei namens de Joodse crèche een krans bij het monument op De Dam. “Nu kan ik het eindelijk achter me laten” zei ze toen. Veelzeggende woorden die alles zeggen over de levenslange impact van gebeurtenissen die voor anderen reeds lang geschiedenis zijn geworden maar haar een leven lang zijn bijgebleven. Het was mooi maar ook verdrietig stemmend werk want tegenover elk kind dat kon worden gered, stonden er vier of vijf die werden afgevoerd.
Een prachtig en aangrijpend boek over jonge vrouwen die hun hart lieten spreken!
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
