"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

De egel en de vos

Zondag, 6 september, 2020

Geschreven door: Isaiah Berlin
Artikel door: Gaëtan Regniers

Een essay over Tolstojs geschiedfilosofie

[Recensie] Was de Russische schrijver Lev Tolstoj nu een egel, of toch eerder een vos? Het antwoord op die vraag is te lezen in het veelgeprezen essay De egel en de vos van Isaiah Berlin dat nu voor het eerst in boekvorm in het Nederlands beschikbaar is.

Bij wijze van ‘spielerei’ deelde filosoof Isaiah Berlin grote schrijvers en denkers onder in twee categorieën: er zijn vossen die op van alles jagen (en nooit een eenduidige visie verwerven op de wereld) en er zijn egels die maar één verdedigingsmechanisme kennen en bij wie alles draait om een en dezelfde kern. De metafoor over de tegenstelling tussen ‘pluralisten’ en ‘monisten’ is de kern van De egel en de vos. Plato, Dante en Dostojevski zijn overduidelijk egels. Aristoteles, Erasmus en Poesjkin horen thuis bij de vossen. Maar wat is Tolstoj nu: een vos die van alles weet, of een egel die één groot iets weet?

Aan de hand van Tolstojs visie op geschiedenis gaat Berlin op onderzoek. In het essay staat Oorlog en vrede (1869) centraal. Die epische roman brengt het verhaal van de oorlog tussen Rusland en Napoleon aan het begin van de 19e eeuw. Je hoeft het vuistdikke epos overigens niet gelezen te hebben om van het essay te kunnen genieten, maar een notie van de plot en de personages is wel handig (voor een bondige introductie van de hand van Michel De Dobbeleer: zie het verzamelwerk Great Books, een uitgave van Academia Press-Lannoo uit 2016). Oorlog en vrede is niet enkel Tolstojs versie van de oorlog tegen Napoleon, het etaleert ook zijn visie op geschiedenis. Zo relativeert Tolstoj het belang van ‘grote mannen’ zoals Napoleon, zij die met hun “(…) resoluties, wetten enzovoorts de drijvende krachten achter historische verandering zijn en het lot bepalen van mensen en volkeren (…)”. Individuen kunnen op eigen kracht onmogelijk de loop der dingen bepalen, redeneert Tolstoj. En aangezien historici, zeker in die tijd, het verleden verklaarden aan de hand van de beslissingen van ‘grote’mannen, ging men er expliciet van uit dat het karakter van figuren als Napoleon het verloop van de geschiedenis bepalen. Tolstoj maakte dan wel schoon schip met deze vorm van geschiedschrijving, maar bleef worstelen met de vraag waarom de dingen dan wel gebeuren zoals ze gebeuren. Hij was ervan overtuigd dat een natuurwet het menselijk leven bepaalt, maar die “meedogenloze wet die zich ondanks de ideeën of wensen van de mens voltrekt” bestaat uiteraard niet en daar loopt zijn denkwerk dan ook op vast.

Om terug te komen op de beginvraag: was Tolstoj nu een egel of een vos? Het antwoord ligt volgens Berlin in het midden. Tolstoj was een vos, een auteur die de werkelijkheid in al haar nuance weergaf, maar die diep vanbinnen een egel wilde zijn. In 1880 keerde hij zich af van de literatuur om als een profeet een anarchistisch christendom te prediken, al bleef hij worstelen met de alomvattende theorie die hij zocht. Berlin besteedt hier vreemd genoeg weinig aandacht aan, maar beide aspecten van zijn persoonlijkheid – de romanschrijver en de profeet – zijn van meet af aan in aanwezig in Tolstoj als de twee polen van elektrische spanning.

Pf

Het essay, dat dateert van 1953, wordt gevolgd door een reeks reacties en commentaren op de tekst. Een selectie hiervan had volstaan, of beter nog: een hedendaags commentaar op de tekst en een korte receptiegeschiedenis. Bepaalde facetten van Berlins vertoog zijn feitelijk weerlegbaar, en daar had een eigentijdse uitgave wel melding van mogen maken. Een uitlating als “Toergenjev mocht Tolstojs werken niet” is ronduit overtrokken, er was wellicht geen grotere promotor van Tolstojs werk als Ivan Toergenjev. De schrijver van Vaders en zonen had wel een hekel aan Tolstojs “gefilosofeer”, dat is juist. Het klopt ook niet dat Tolstoj vaak reisde. Behalve twee reizen naar het Westen in 1857 en 1861 bracht hij het gros van zijn leven door op zijn landgoed Jasnaja Poljana, bezuiden Moskou.

De egel en de vos is een aanrader voor wie zich interesseert in geschiedenis of in Tolstoj, en bij uitbreiding in iedereen die wil achterhalen wat er achter een van de beroemdste metaforen van de literatuurkritiek schuilgaat. Dit gezegd zijnde: er zijn twee soorten mensen: zij die Berlin gelezen hebben, en zij die dat (nog) niet hebben gedaan.

Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles

Boeken van deze Auteur:

De egel en de vos

Het kromme hout waaruit de mens gemaakt is