Iemand blijft alleen doorademen omdat hij geen belemmering vormt
[Recensie] Augustus 2020: beelden van protesten in Wit-Rusland vanwege de vooraf vastgestelde verkiezingsuitslag gaan de wereld over. Loekasjenko blijft weer op zijn troon en de gekozen presidentskandidaat Tichanovskaja zit sindsdien veilig in het buitenland. Alhoewel, in hoeverre kan ze daar gerust op zijn? Dissident journalist Roman Protasevitsj waande zich ook veilig, maar het vliegtuig waarmee hij in mei 2021 van Griekenland naar Litouwen ging, werd listig naar Wit-Russische bodem gedirigeerd. Dat was het moment dat ik in elk geval besefte dat totalitaire regimes heel ver kunnen gaan.
Hoe het leven gewone burgers in zo’n staat vergaat, poogt Sasja Filipenko te vertellen in De ex-zoon. Bij verschijning in 2014 kreeg het boek de prestigieuze Russische prijs Roesskaja Premija toegekend; het boek is geschreven in het Russisch in plaats van Wit-Russisch (meer hierover staat in een bijlage van de vertaler). Zou, als de roman dit jaar verschenen was, het ook die prijs hebben gekregen nu Rusland de banden met Belarus heeft aangehaald?
Het verhaal in De ex-zoon gaat over de 17-jarige Frantsisk die normaliter aan het eind van het jaar op het muzieklyceum hetzelfde ideologisch correcte verhaal van dezelfde veteraan hoort, waarna de leraren discussiëren over wie de school moet verlaten wegens magere kwaliteiten. Daar hoort hij steevast bij, waarop zijn invloedrijke oma hem altijd redt. Behalve die laatste keer: de verkeerde veteraan is ingehuurd en spreekt over vechten tegen eigen burgers in WOII, Tsisk wordt nu echt van school gestuurd en daarna wordt hij onder de voet gelopen in een metrostation. Dat is de aanleiding voor een tien jaar durende comateuze slaap. Zijn oma behoedt hem voor de artsen die hem als zinloos geval bestempelen. Als 27-jarige ontwaakt de jongen in 2009, die buiten het gegeven ‘internet’ niet veel nieuws over het land hoeft te leren.
De schrijfstijl is niet zozeer beklemmend, eerder beschouwend, alsof je net als de hoofdpersoon zelf de wereld om hem heen aan het verkennen bent. Enkele zinnen tussendoor – de favoriete geschiedenisleraar die altijd op een andere manier nadacht, heeft na al die tijd geen werk meer – maken het echter met regelmaat wel sinister. Weinig buitenlands nieuws, juichende berichten over de komende verkiezingen, mensen die hier en daar verdwijnen.
Het boek is net een allegorie van allerlei mensentypes die je in een dictatuur tegenkomt: de gedweeë meeloper, de stille verpleegster die ineens opruiende gedachten uit, mensen die doen of politiek hen niets doet om gewoon te leven. De inleiding opnieuw lezend stuit ik op wat Filipenko zelf zegt over De ex-zoon:
“Dit boek is in feite een encyclopedie van aanleidingen, een woordenboek van redenen waarom Wit-Russen zich gedwongen zien hun huis te verlaten.”
Achterin het boek heeft vertaler Jan Lodewijk Eshuis veel nuttige informatie over de Wit-Russische geschiedenis en taalvorming toegevoegd. Juist hierdoor beklijft het verhaal meer in Westerse hoofden, het Oost-Slavisch taalgebied en geschiedenis ligt tenslotte minder verankerd in ons geheugen.
Mocht je iemand het verschil moeten uitleggen tussen een democratie met tijdelijke coronabeperkingen en een dictatuur, denk dan aan deze zin: “Als iemand blijft doorademen, is het alleen maar omdat iemand er baat bij heeft of omdat hij geen belemmering vormt…”
Ik vind het lastig aan deze uitgave sterren te geven, omdat ik dit boek niet los kan zien van het doel en de waarden waar de schrijver voor staat. Het verhaal en schrijfstijl an sich zijn echt goed, maar de uitspraak van de auteur (“Ik hoop dat op een dag dit boek niet meer actueel zal zijn in mijn land…”) en zijn gedwongen ballingschap maken dat ik er echt beslist vijf sterren voor geef. Omdat ik dat in het openbaar kan zeggen. Een regelrechte aanrader voor eenieder die over een mens uit onbekend gebied wil lezen.
—
Eerder verschenen op Boekenkrant
