Voor de kinderen van Europa, die de geur van oorlog niet kennen
“We hebben een paar dingen bereikt: de democratie, de scheiding der machten, maar je kunt paragrafen maken, je kunt artikelen schrijven, de beste grondwetten uitwerken – wat je nodig hebt zijn de juiste mensen.” – Fritz Bauer
[Recensie] De Duits-Joodse jurist Bauer deed deze uitspraak in de jaren 1960, toen hij actief probeerde nazi’s voor het gerecht te krijgen maar werd tegengewerkt door justitie en de algemene publieke opinie.
Géraldine Schwarz beschrijft aan de lezer waarom deze houding van een getraumatiseerde samenleving niet gek te noemen is en welke oorzaken eraan ten grondslag liggen. Hoe de generatie jongeren in de decennia 1960-1980 soms pas voor het eerst over de achtergrond van het Derde Rijk hoorden, omdat de periode 1930-1950 simpelweg niet voorkwam in de geschiedenislessen; hoe het gebeurde dat door de naoorlogse opdeling van Duitsland de nazi’s en collaborateurs niet overal even zwaar berecht werden, of zelfs helemaal niet.
Met de 21e-eeuwse bril zijn deze situaties wellicht niet te bevatten. Schwarz heeft echter de toegang tot het persoonlijke bedrijfsarchief van haar Duitse opa, tevens hoort ze via moederskant oorlogsverhalen uit Frankrijk. De bijzondere Frans-Duitse achtergrond van de auteur maakt dat ze zich verwant voelt aan beide nationaliteiten. Zou dit onwillekeurig een goede toevoeging zijn in haar streven om zo objectief mogelijk de verschillende kanten van mensen, naties, decennia te onderzoeken?
Het boek kent een fijne vertelvorm: de kleine persoonlijke (familie)geschiedenis wordt verweven met de grote wereldgeschiedenis. Het maakt dat je als lezer niet het gevoel hebt een naslagwerk te bestuderen, hoewel De geheugenlozen door de vele gedetailleerde informatie die status wel verdient.
Eerst diept Schwarz het Duitse verleden uit aan de hand van haar opa’s bedrijf in Mannheim. De overname, voor de oorlog, is niet geheel netjes gegaan, ook al was Opa duidelijk een Mitläufer. Na de oorlog ging het bedrijf niet automatisch terug naar de voormalige joodse eigenaars, want het land moest opgebouwd en het gezin-Schwarz moest ook eten. “We moeten er nu allemaal onder gebukt gaan en het is altijd wat.”
Waar de naoorlogse Duitse samenleving een laisser-faire-houding verweten kan worden, geldt dit dubbel voor de Fransen. Zonder het Vichy-regime zouden niet zoveel Franse en naar Frankrijk gevluchte joden gedood zijn. De naam van het toenmalige staatshoofd, Philippe Pétain, kan tegenwoordig nog als scheldwoord worden gebruikt. De verandering in mentaliteit t.a.v. terugkijken naar de oorlog begon later dan hetzelfde Duitse proces.
In latere hoofdstukken gaat het over (het belang van) het doorgeven van herinneringen: herdenkingen, archieven, verhalen. De DDR-historie krijgt ook een podium, er zijn meer parallellen met de verwerking van de wereldoorlogen aan te wijzen dan je zou denken. Interessant is dat Schwarz extra onderzoek heeft gedaan naar de herdenkingscultuur in Oostenrijk, Italië en Nederland. Een observatie: in Italië en Frankrijk zijn film en literatuur de belangrijkste factor in het verwerkingsproces, in Nederland de musea en herdenkingsoorden.
Dit boek is geschreven voor iedereen, maar speciaal voor de ‘geheugenlozen’: kinderen van Europa, die de geur van oorlog niet kennen.
“De geschiedenis herhaalt zich niet, maar de sociale en psychologische mechanismen blijven onveranderd en zetten er ons in crisiscontext toe aan irrationele medeplichtigen te worden van misdadige doctrines.” Schwarz waarschuwt er wel voor ons herdenken niet alleen op negatieve basis te laten gebeuren, maar de vorige eeuw juist ook als positief te beschouwen: we leven op een continent waar de volkeren tot twee keer toe het totalitarisme hebben overwonnen en de democratie hebben opgebouwd.
Eén minpuntje aan dit verder volledige boek: een register en literatuurlijst ontbreken. Vele bronnen worden in de lopende tekst aangehaald en het was handig geweest voor het overzicht om ze allemaal achterin te vermelden.
Een eervolle vermelding voor de vertalers Kris Lauwerys en Isabelle Schoepen! Hun werk zorgt ervoor dat deze lijvige geschiedenis prettig leest.
Omdat dit boek door zijn bijzondere vertelvorm en naslagwerkgehalte vatbaar is voor grondige herlezing en aanzet tot het opzoeken, bekijken en lezen van andere (film)titels, is het voor mij de volle 5 sterren waard!
—
Eerder verschenen op Goodreads
