“Jezelf leren kennen in de waanzin”
[Recensie] Maarten van Buuren schaamt zich er niet voor dat hij in zijn leven geleden heeft onder heftige depressies. Zo schreef de emeritus hoogleraar Franse letterkunde al meerdere keren over zijn persoonlijke ervaringen die hem ernstig “in de versukkeling” brachten, zoals hij het zelf omschrijft. Het meest persoonlijk is hij in het boek De innerlijke ervaring, Kikker gaat fietsen. Dit boek leest als een autobiografie over het leed dat leven heet. Hij refereert met de titel aan de literaire klassieker voor heel jonge kinderen. Kikker is hierin het optimistische alter ego van Van Buuren: literatuur kan mensen die aan depressies lijden helpen te leven en te overleven. Eerder schreef hij ook over Spinoza en over kwantummechanica.
En nu is er De gek als medemens, dat als ondertitel meekrijgt: Hoe we onszelf in de waanzin leren kennen. Dat ‘we’, kun je ook lezen als een ‘ik’, zo persoonlijk is Van Buuren opnieuw in dit nieuwste boek van zijn hand. Pas vijf jaar na zijn eerste aanval van depressie kan Van Buuren zijn werk hervatten en gaat hij op zoek naar de oorzaken ervan. Hij heeft geen idee waar die depressie vandaan komt. Erfelijke aanleg lijkt een grote rol te spelen, maar in welke mate? En speelt DNA een rol? “Als depressie een storing is in de chemische stofjes die de verbinding tussen mijn zenuwcellen verzorgen, wat zijn dat dan voor stofjes?”, vraagt hij zich af. Het enige wat hij aanvankelijk daarover kan zeggen is dat hij baat heeft bij antidepressiva.
Van Buuren gaat verder zoeken en komt uit bij het milieu waarin hij is geboren. Zijn afkomst moet een grote rol hebben gespeeld. Hij is ervan overtuigd dat waar het gereformeerde geloof zich verdicht, zoals in zijn geboorteplaats Maassluis, maar ook in Zeeland en de Veluwe dat daar meer sprake is van depressies, zo schrijft hij in een inleidend hoofdstuk. Ook benoemt Van Buuren dat er sprake is van persoonlijke omstandigheden. Het valt hem op dat hij inzake relaties, werk en sport de neiging heeft om de grootst mogelijke uitdagingen aan te gaan.
Deze laatste elementen werkt Van Buuren niet verder uit in dit boek. Wel gaat hij op zoek naar de oorsprong van de psychoanalyse. Hij gaat uitgebreid in op de betekenis van Sigmund Freud en zijn vriend Ludwig Binswanger, beiden grondleggers van de psychoanalyse. Hij zoekt in navolging van Damiaan Denys, hoogleraar psychiatrie aan de Universiteit van Amsterdam, naar een herwaardering van de oorsprong van de psychiatrie. Van Buuren keert daarmee terug naar de periode van vóór de ontwikkeling van de psychofarmaca. In voor een leek niet altijd even toegankelijke hoofdstukken gaat hij specifiek in op het denken van Binswanger dat hij omschrijft als ‘dasein-analyse’, dat weer geïnspireerd is op het denken van Heideggers Sein und Zeit.
Binswanger introduceert hier het begrip ‘wereldontwerp’. Therapie zou niet regressief te werk moeten gaan, door terug analyserend in de tijd op zoek te gaan naar het ‘oorspronkelijke’ trauma, zoals Freud voorstaat, maar progressief in de zin van een aanpassing gericht op de toekomst. Freud en Binswanger hebben elkaar aan te vullen. Van Buuren beschrijft dat als een relatie tussen de freudiaanse onderbouw en een existentiële bovenbouw.
Het bijzondere van Van Buurens zoektocht naar de oorsprong van de psychoanalyse zijn verschillende uitgeschreven verhandelingen uit de praktijken van beide mannen. Maar ook Van Buuren gaat zijn eigen ervaringen niet uit de weg. Bijzonder is hoe hij ingaat op Freuds interpretatie van dromen (‘Traumdeutung’) door eigen dromen uit te werken en deze te betrekken op wat hij ermee aan moet. Zelf las ik dit laatste hoofdstuk als een aansporing eigen dromen duidelijker te herinneren en er ook mee aan de slag te gaan. “De droom is een symbool, niet van een trauma in de jeugd, maar van de weg die de dromer moet volgen in de toekomst”, zo lees ik nog. De cover van De gek als medemens, toont een grote spiegel. Dit boek nodigt je uit daarin ook naar jezelf te kijken.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
