"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

De geschiedenis van de schoonheid

Donderdag, 20 augustus, 2020

Geschreven door: Umberto Eco, Girolamo de Michele
Artikel door: Cyril Lansink

Schoonheidservaring door de eeuwen heen

[Recensie] We kunnen de wereld benaderen als een geheel van middelen om onze verlangens te vervullen. Een boom is potentieel hout voor de kachel. In zijn gevoel voor schoonheid onttrekt de mens zich echter aan deze instrumentele verhouding. Iets noemen we mooi als we er behagen in scheppen, los van het feit of we het in functie van onze behoeften kunnen toe-eigenen. De ervaring van schoonheid vereist eerder een zekere belangeloosheid en afstand. Zie hoe de boom zich majesteitelijk naar de hemel strekt en het zonlicht in zijn bladerdek vangt.

Wat de schoonheidservaring oproept en waardoor het schoonheidsgevoel wordt bepaald, is echter afhankelijk van tijdsgewricht en cultuur. Schoonheid heeft een geschiedenis. Het beschrijven van deze geschiedenis is de inzet van een boek dat Umberto Eco samen met Girolamo de Michele schreef.

Te beginnen met de opvattingen van de oude Grieken laten ze zien dat en hoe de schoonheidscriteria in de loop der eeuwen veranderen. Proportie, harmonie en orde bepalen het klassieke schoonheidsideaal. In de vermeend duistere Middeleeuwen blijken kleur en helderheid van groot belang (God is Licht!). En vanaf de achttiende eeuw gaat het steeds meer om de ‘bevrijding’ van de schoonheid uit de objectieve kaders van de gestileerdheid, de redelijke maat en de perfecte verhoudingen. In de Romantiek treedt de schoonheid als het ware buiten haar oevers; ze wordt de weerspiegeling van het rusteloze onbestemde verlangen van de mens die zich niet langer ingebed weet in een goddelijke orde. ‘Beauty is in the eye of the beholder’ – een waarnemer echter die allerminst koel en sereen is, maar hartstochtelijk, nieuwsgierig, melancholisch, overweldigd en sterfelijk.

Dat opvattingen over schoonheid historisch bepaald zijn betekent overigens niet dat we heden ten dage niet meer zullen genieten van wat door ‘oude’ schoonheidsmaatstaven werd geleid. Het moderne schoonheidsgevoel is pluralistisch en eclectisch: het heeft oog voor het klassieke en het romantische, voor het heidense en het religieuze.

Boekenkrant

Het boek vormt voor deze constatering zelf het overtuigende bewijs. Elke schoonheidsopvatting wordt niet alleen beschreven maar ook geïllustreerd met een overvloed aan fraaie reproducties van kunstwerken die, hoe historisch ook, niets aan esthetische waarde hebben ingeboet. De geschiedenis van de schoonheid is dan ook evenzeer een kijk- als een leesboek. Want wie alleen leest, mist de essentie van wat het boek wil zeggen, en heeft het verrassend snel uit. Maar wie kijkt zal eindeloos blijven bladeren. Om nog eens dat Romeinse beeldhouwwerk uit de 1ste eeuw voor Christus te bewonderen, of dat sublieme schilderij van Caspar David Friedrich waarin een wandelaar uitziet over een zee van mist. Om nog eens de schoonheid te proeven van de kleurrijke miniaturen van de gebroeders Van Limburg, of van Marilyn Monroe zoals ze, uitbundig naakt, in 1952 op een foto is vastgelegd.

Eerder verschenen in Intermediair