Een absurdistische gemeenschap
[Recensie] Wat is de EU? Is er een gemeenschappelijk doel, identiteit, gedeelde waarden? Heeft het op zijn ‘beste’momenten, bijvoorbeeld in een crisissituatie, een zekere hechtheid en is het op zijn ‘slechtste’ momenten vooral een samenraapsel van landen die vooral hun eigen belangen voorop stellen? In het onderhoudende De hoofdstad beschrijft Robert Menasse de dagelijkse gang van zaken in Brussel, de stad die als hoofdstad van de EU wordt beschouwd. Het is verhelderend, geeft inzicht in het reilen en zeilen en het geeft voldoende informatie om voorzichtige conclusies te trekken.
Menasse heeft zich grondig voorbereid, ging in Brussel wonen met als doel om een roman te schrijven over het Europese project. Zijn ervaringen en conclusies resulteerden in een essay dat hem plotseling tot een gewild spreker maakte. Het kwam erop neer dat hij, voorstander van Europese eenwording, onder de indruk was van de kwaliteiten van de medewerkers van Europese instellingen en een grote hekel kreeg aan de Europese Raad die vooral goed bleek in dwarsbomen van ideeën en het voorop stellen van nationale belangen. In romanvorm is De hoofdstad een prachtige uitvergroting van die werkelijkheid.
Twee verhaallijnen die eruit springen
De hoofdstad bevat verschillende verhaallijnen en een overzichtelijke hoeveelheid personages. Twee verhaallijnen springen er het meest uit.
De ene gaat over een moordzaak in Brussel. De lezer weet wie de dader is, maar daar gaat het niet om. Wel om de manier waarop deze zaak in de doofpot wordt gestopt. Commissaris Brunfaut wordt aanvankelijk belast met deze zaak, maar het duurt niet lang voordat hem dringend te verstaan wordt gegeven een en ander te laten rusten. Hij kan niet anders: niet alleen zijn alle sporen grondig gewist, ook het digitale dossier is verwijderd. Hij doet met behulp van zijn connecties nog wel pogingen om een en ander terug te halen, slaagt daar ook deels in, maar wat ze weten te vinden blijkt een te groot complot om mee verder te gaan. Brunfaut krijgt last van zijn milt, een orgaan waar je zonder kunt. Hetzelfde lijkt voor hemzelf op te gaan.
De andere grote verhaallijn gaat over de organisatie van een groot jubileumevenement dat het imago van de EU moet opvijzelen. Degenen die ermee zijn belast komen met een idee dat goed bedoeld is; het komt neer op een “nooit meer Auschwitz”. Een nobele gedachte maar de organisatoren slaan door. Pijnlijk en hilarisch tegelijk is de toespraak van Alois Erhart, die het idee onthult. Het is het laatste kunstje van deze professor emeritus. Zijn afgang is deerniswekkend Het resultaat: een enorme weerstand en de afloop laat zich raden.
Maar er is nog zoveel meer
De hoofdstad bevat nog zoveel meer. Met een, overigens echt bestaand, rapport over de samenhang tussen afgedwongen bezuinigingen en zelfmoord gebeurt niets. Te pijnlijk. Een ambitieuze dame, Fenia Xenopoulou, belandt op een departement zonder aanzien. Zij doet van alles om op een plek terecht te komen met meer prestige. Ze lijkt daarin te slagen maar de manier waarop haar poging strandt is een treffend voorbeeld van machinaties en machtsverhoudingen.
En dan de varkens. Enerzijds een running gag: verschillende personen geven aan dat zij een groot, roze varken in de straten van Brussel hebben gezien. Anderzijds is de varkenshouderij een treffend voorbeeld van hoe disfunctioneel de EU kan zijn. Een broer van één van de hogere ambtenaren is voorzitter van de European Pig Producers. Hij wil zijn invloed aanwenden om, via zijn broer, tot een gemeenschappelijk beleid te komen. Het is een mooi voorbeeld van hoe de hazen lopen. Tegelijk illustreert het de zwakte van de EU als blijkt dat nationale belangen dit streven dwarsbomen.
Onderhoudend, absurdistisch en soms pijnlijk
De hoofdstad is onderhoudend. De verschillende verhaallijnen zijn boeiend en de vele vertakkingen zorgen voor een breed uitwaaierende roman. De meeste personages zijn interessant en door de, veelal empathische, manier waarop Menasse hun achtergrond en omstandigheden beschrijft krijgen ze voldoende smoel.
Hoewel Menasse op sommige momenten net even te geforceerd luchtig doet (van dat varken is soms wel flauw), op andere momenten het toeval een net even te grote rol (de lobbyist die bijna wordt doodgereden door een taxichauffeur die rijk wil worden over de ruggen van immigranten) laat spelen is niet altijd even sterk. De hoofdstad is al met al een meer dan geslaagde roman. Het geeft een mooi inzicht in de kracht èn de zwakte van de EU. Hij schetst prachtig het krachtenspel tussen een unie met een gemeenschappelijk doel en landen die hun eigen belangen laten prevaleren. Dat het doorsijpelt naar conflicterende belangen op individueel niveau is evenzeer mooi gedaan.
—
Eerder verschenen op jkleest.nl
