Industriële revolutie in Nederland
[Recensie] Het boek De IJzeren Eeuw. Het begin van het moderne Nederland vertelt het verhaal van een eeuw die langzaam op gang kwam, de negentiende eeuw. In de geschiedschrijving is de eeuw lange tijd ongenoemd geweest, al was er in de negentiende eeuw zelf wel een naam voor de periode gevonden, zo luidt de tekst in het Tijdschrift voor staathuishoudkunde en statistiek (1841):
“De eeuw, waarin wij leven, kan met regt de ijzeren eeuw worden genaamd; heden ten dage is het ijzer even onmisbaar voor onze behoeften als de lucht, het water en het vuur. Al onze werken verslinden eene ontzettende massa van ijzer; het ijzer is de voornaamste grondslag onzer nijverheid; het ijzer voert ons over den Oceaan; het ijzer sleept ons over de groote wegen; over ijzeren bruggen trekken wij stroomen en rivieren over.” (p. 6)
De IJzeren Eeuw is het vierde boek in een reeks werken waarbij een publicatie, tentoonstelling en televisieserie van de NTR en VPRO een specifiek onderwerp belichten. Het eerste werk in de reeks was De Gouden Eeuw met de gelijknamige tentoonstelling in het Amsterdam Museum, hierop volgde Nederland in 7 overstromingen met een tentoonstelling in het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen en vervolgens De kunst van het opvoeden in het Dordrechts Museum. Met De IJzeren Eeuw werken Hans Goedkoop en Kees Zandvliet opnieuw samen aan een publicatie, televisieserie en tentoonstelling in het Amsterdam Museum.
Eerder werkten Goedkoop en Zandvliet samen aan het project De Gouden Eeuw. Hans Goedkoop is vooral bekend als presentator van het geschiedenisprogramma van de NTR en VPRO Andere Tijden. Hij is echter meer dan alleen presentator, hij is ook historicus en letterkundige. Eerder schreef Goedkoop essays over literatuur. Hij promoveerde op zijn biografie van Herman Heijermans. Kees Zandvliet is historicus en hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam. Zandvliet promoveerde op de cartografische dimensie van de wereld overzee. Bekende werken van Zandvliet zijn De 250 rijksten van de Gouden Eeuw en De Nederlandse ontmoeting met Azië 1600-1950, dit laatste werk schreef hij toen hij hoofdconservator van de afdeling Nederlandse geschiedenis van het Rijksmuseum was. Momenteel werkt Zandvliet als hoofd onderzoek, tentoonstellingen en educatie voor het Amsterdam Museum.
De IJzeren Eeuw biedt een algemeen en erg toegankelijk geschreven overzichtswerk van de negentiende eeuw, de IJzeren Eeuw. Deze naam is te danken aan het feit dat ijzer een stempel heeft gedrukt op de ontwikkeling die de periode kenmerkte. Denk hierbij niet alleen aan de spoorwegen en –bruggen die werden aangelegd, maar ook aan de opkomst van de industrie en de ontwikkeling van stoommachines. In de publicatie staat – net als in de tentoonstelling – echter niet alleen de industrie centraal. Ook wordt ingegaan op maatschappelijke ontwikkelingen, zoals het verbeteren van werkomstandigheden, vrouwenemancipatie en kiesrecht. Het een gaat echter niet zonder het ander. De opkomende industrialisatie leek in eerste instantie een stap vooruit qua arbeidsomstandigheden en loonsverhoging, maar liep uiteindelijk uit op uitbuiting van arbeiders door de nieuwe rijke klasse van industriëlen. Zo wordt in het werk ook aandacht besteed aan de arbeidersstakingen, het instellen van de prikklok en de wetten tegen kinderarbeid.
Het werk is opgedeeld in een vijftiental hoofdstukken die verschillende thema’s aankaarten die in de negentiende eeuw aan verandering onderhevig waren, zoals het koningshuis, de opmars van de katholieken, de klassenstrijd en de opkomst van sport en toerisme. De hoofdstukken behandelen stuk voor stuk een thema op chronologische wijze. Dit zorgt ervoor dat bij elk nieuw hoofdstuk opnieuw grote stappen terug in de tijd worden gedaan. Deze opbouw is vergelijkbaar met de opbouw van de tentoonstelling, die aan de hand van dezelfde thema’s is ingericht. Neem bijvoorbeeld de passage over de ontwikkeling van het binnen- en buitenlandse toerisme. In dit hoofdstuk wordt aandacht besteed aan de oprichting van een Vereniging voor Vreemdelingenverkeer (VVV), de opkomst van warenhuizen en modewinkels zoals Warenhuis de Bijenkorf, Vroom & Dreesman en de Winkel van Sinkel en het stichten van dierentuinen zoals Artis en Blijdorp.
De hoofdstukken zijn rijk geïllustreerd en worden verrijkt met kaderteksten. In de kaderteksten worden specifieke personen, gebeurtenissen of zaken nader toegelicht. Zo gaat een van de kaderteksten in op de tijd. Hoewel het vandaag de dag de gewoonste zaak van de wereld is dat het overal in Nederland dezelfde tijd is, was dat voor 1909 niet het geval. Op 1 mei 1909 werd besloten om één Nederlandse tijd in te stellen, de Amsterdamse Tijd. Deze tijd liep twintig minuten voor op UTC, anders dan het tegenwoordige uur. Pas sinds de Duitse bezetting, om precies te zijn 16 mei 1940, werd de tijd zoals we die nu kennen (UTC+1) ingesteld.
Een mooie toevoeging aan het werk zijn de twee pagina’s met belangrijke jaartallen aan het einde van het boek. Jammer is alleen dat in het boek de jaartallen chronologisch onder elkaar staan. In de tentoonstelling is dit prettiger in beeld gebracht, zo is gekozen om twee tijdlijnen naast elkaar te laten lopen: een Nederlandse tijdlijn naast een wereld tijdlijn. Op die manier kun je de ontwikkelingen in Nederland direct plaatsen in de veranderingen die op wereldniveau plaatsvonden. Deze kleine tekortkoming doet echter niets af van het feit dat De IJzeren Eeuw een prettig leesbaar overzichtswerk vormt over de periode van de negentiende eeuw.
De IJzeren Eeuw biedt een helder overzicht van de negentiende eeuw met haar innovatieve industrie, bloei van de wetenschap en komst van de monarchie. De ondertitel Het begin van ons moderne Nederland is dan ook perfect gekozen voor dit werk. Het boek is niet alleen zeer informatief, maar het sluit ook goed aan bij de televisieserie en tentoonstelling. Voor wie nog niet zo veel van de negentiende eeuw weet en op zoek is naar een duidelijk overzichtswerk, is dit boek dan ook zeker een aanrader.
—
Eerder verschenen op Hereditas Nexus
