Alles verandert en haar leven vertraagt
[Recensie] Annie Ernaux, 80 jaar op de teller sinds begin vorige maand, is al sedert decennia een niet weg te denken stem in de Franse literatuur. Ze heeft een onmiskenbaar eigen, direct geluid en schrijft gestaag door aan een omvangrijk, geëngageerd, autobiografisch oeuvre dat vanaf het begin voor een aanzienlijk deel in het Nederlands werd vertaald. Haar boeken hebben niet alleen een literair, maar ook een sociologisch en geschiedkundig belang doordat haar eigen, intens geleefde leven de ontwikkeling van de tijdgeest in de afgelopen decennia onontkoombaar weerspiegelt. Ze is op en top een kind van de “trente glorieuses”, de dertig jaar van economische bloei die volgden op het einde van de Tweede Wereldoorlog.
Ernaux is afkomstig uit een arbeidersmilieu in Normandië. Later werkten haar ouders zich op tot kleine middenstanders en hadden zij een café annex kruidenierswinkel. In de bekroonde roman De plek uit 1983 vertelt de schrijfster op sobere wijze over deze bescheiden carrière van haar vader. Via de klassieke weg van het onderwijs werkte Ernaux zich omhoog tot docente, ze onderging een clandestiene abortus die ze indringend beschreef in Het voorval (2000), trouwde, scheidde.
Sedert 1974 doet ze van haar wedervaren verslag in een onopgesmukte stijl, rechttoe-rechtaan. Die ‘onverzorgde’ stijl is haar door de kritiek regelmatig verweten en nagedragen als een vorm van miserabilisme, maar in universitaire kringen werd haar werk van meet af aan gewaardeerd vanwege het scherpe beeld dat de schrijfster gaf van het leven van een deel van Frankrijk dat er tot dan toe in de literatuur enigszins bekaaid af was gekomen. De universiteit van Cergy-Pontoise kende haar in 2014 een eredoctoraat toe.
Het is daarom wat vreemd dat we zo lang hebben moeten wachten op een vertaling van De jaren. Het boek verscheen al in 2008, en werd in Frankrijk en Italië met ettelijke prijzen bekroond. Juist dit werk wordt regelmatig genoemd als haar sterkste en belangrijkste publicatie. De jaren trok vooral de aandacht omdat het een verfrissende nieuwe aanpak bood van het genre van de autobiografie. Dankzij een verruiming van haar thematiek brak de schrijfster met De jaren door uit de progressief-feministische hoek naar een veel breder publiek.
Ditmaal beschrijft Annie Ernaux niet, zoals vaak, één beslissend moment uit haar eigen leven, maar bestrijkt ze dat leven met een panoramische blik van begin tot eind. Daarbij bekijkt ze haar leven als de weerspiegeling van het wedervaren van haar generatie. Op de laatste pagina’s vertelt de schrijfster – die dit keer over zichzelf schrijft in de derde persoon, in overeenstemming met haar voornemen om de gebeurtenissen met meer afstand te beschrijven – wat haar voor ogen stond:
“Ze weet niet wat ze zoekt in dat soort inventarisaties, misschien wil ze door het vergaren van herinnerde voorwerpen opnieuw worden wie ze op dat en dat tijdstip was.
Ze zou die veelsoortige, onderling gescheiden en dissonerende beelden bijeen willen brengen met de leidraad van een verhaal, dat van haar leven, vanaf haar geboorte tijdens de Tweede Wereldoorlog tot aan de huidige dag. Het leven van één bijzonder iemand, maar dat ook opgenomen is in de beweging van een generatie.”
De plannen voor dit ambitieuze boek begonnen bij de schrijfster te rijpen in de jaren tachtig van de vorige eeuw. Twintig jaar lang maakte ze aantekeningen, maar ze heeft lang gezocht naar de meest passende vorm. Die heeft Annie Ernaux uiteindelijk gevonden. Aan de hand van beschrijvingen van foto’s en videobanden uit opeenvolgende periodes van haar leven, waaruit zij vervolgens de meest markante gebeurtenissen vermeldt, maar steeds in tamelijk algemene termen., schetst ze, naar aanleiding van die teruggevonden documentatie, hoe indertijd de ontwikkelingen in de maatschappij verliepen, wat de heersende opvattingen waren en hoe die steeds veranderden, wat door de gemiddelde Fransman belangrijk werd gevonden, welke politieke en andere gebeurtenissen de mensen bezig hielden. Maar ook de boeken die men las, en meer banale dingen zoals de televisieprogramma’s die men bekeek, de liedjes die in de mode waren, de films die je gezien moest hebben, de reclames op radio en televisie en de kleren die men droeg, en het eten dat men bij voorkeur at. Al die honderden feilloos getroffen details waarvan de herinneringen met velen gedeeld worden laten er geen twijfel over bestaan dat Ernaux de ambitie heeft om namens haar generatie te spreken.
Bijna onontkoombaar denkt de lezer van De jaren aan het werk van Ernaux’ landgenoot Georges Pérec, die er ook slag van had dergelijke karakteristieke inventarisaties op te stellen, maar het temperament van Ernaux. brengt haar tot een subjectievere en ook intensere, meer bewogen weergave van de sfeer van die dagen. Het ‘gevoel’ van die tijd rijst gestaag bij de lezer op. Wat Annie Ernaux nastreeft – en waar ze in dit boek ook bewonderenswaardig in slaagt – is een soort mentaliteitsgeschiedenis schrijven, het relaas van de ontwikkeling, over een periode van meer dan een halve eeuw, van dat enigszins diffuse begrip ‘het collectief bewustzijn’ dat zich, gaandeweg achter de stroom van herinneringen begint af te tekenen.
Heel mooi laat Ernaux zien hoe in de loop van al die jaren de veranderingen elkaar steeds sneller (maar toch vrijwel steeds sluipenderwijs) opvolgen, en hoe inmiddels, in onze tijd, anders dan vroeger, toen zo veel leek vast te liggen, verandering is uitgegroeid tot een waarde op zichzelf. Parallel hieraan raakt haar personage, zeker nadat in de jaren negentig het neoliberalisme de totale vermarkting van het bestaan in gang zette, in de greep van teleurstelling, van wat Simon Carmiggelt ooit treffend omschreef als “een soort menselijke vorm van metaalmoeheid”.
Haar leven vertraagt geleidelijk aan meer en meer. De idealen waarvoor ze vocht zijn weliswaar deels verwezenlijkt, maar voor een ander deel inmiddels alweer op weg naar de mestvaalt der geschiedenis. Met het klimmen der jaren slinkt het optimisme, de resignatie groeit. Je wordt je er sterker van bewust van tijdelijkheid en vergankelijkheid alles beheersen.
Kritiek was er vroeger wel op Ernaux’ zelfmedelijden en op haar niet erg verzorgde Frans. Niets van dat alles in De jaren, dat strak in het pak zit en in een prachtige, verzorgde stijl is gegoten.
—
Eerder verschenen in Trouw
