"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

De lach en de dood

Woensdag, 9 februari, 2011

Geschreven door: Pieter Webeling
Artikel door: Johan Bordewijk

Lachen tegen een ijzingwekkend decor

Het lijkt zo makkelijk. Neem een concentratiekamp als setting en als schrijver hoef je nog maar weinig te doen om de lezer te beroeren. Schrijf een aantal scènes van vernederingen, martelingen, executies en gaskamers en je bent verzekerd van emoties. Dat is precies wat in De lach en de dood, de tweede roman van Pieter Webeling, gebeurt. Het gevoel van afschuw is overweldigend. Maar dit boek zet hoger in: laten zien dat juist de hel op aarde ook een bron van schoonheid kan zijn.
Dat tussen het massale sterven liefde kan opbloeien en zelfs humor bestaan kan.

Het is het verhaal van Ernst Hofman, joods komiek, die begin 1944 naar een niet nader genoemd concentratiekamp getransporteerd wordt. In de veewagon ontmoet hij Helena en wordt smoorverliefd. Ze hebben het geluk allebei ingedeeld te worden bij de Häftlingen, werkjoden, en ontkomen zo – hoewel gescheiden van elkaar – aan de gaskamer. Hij heeft slechts een doel voor ogen: samen met Helena overleven. Zoals een van de medegevangenen zegt: ‘Ik ben bezweken onder de druk van de wil tot overleven.’

Ernst begint met voorstellingen in de barakken, hij vertelt grappen en imiteert Charlie Chaplin. Zijn succes wordt bekend bij de SS-commandant die wil dat Ernst voor zijn manschappen optreedt. Uiteraard heeft Ernst geen keus. Maar met ware doodsverachting weet hij daar de voorwaarde aan te verbinden dat Helena gespaard zal worden. Ze wordt aangesteld als kindermeisje in het gezin van de SS-commandant, en hij gaat optreden.Tijdens de bevrijding van het kamp worden Ernst en Helena gescheiden. Hij keert alleen terug naar Amsterdam.

Webeling weet te doseren. Hij schrijft in een sobere stijl en door zuinig te zijn met (voor de hand liggende) oordelen over de sadisten van de SS laat hij het oordeel aan de lezer. Die leest met walging hoe de Joden de gaskamer ingedreven worden en hoe de vernietiging van lijken voor problemen zorgt: onderin de metalen bak waar de lijken in gecremeerd worden vormt zich een dikke smurrie menselijk vet. Enkele werkjoden scheppen dat vet gedoseerd op het vuur om het te laten verbranden.

Boekenkrant

Door de humor van Ernst – of zoals hij zelf zegt: zonder Ernst geen humor – probeert hij lichtheid te geven aan de ontberingen. Die poging slaagt niet helemaal, nergens klinkt er echt een lach en dan blijkt hoe moeilijk deze setting is. En hoe lastig het is te ontkomen aan de primaire reactie van afgrijzen over het leven – gecontroleerd sterven eigenlijk – in het kamp.

Heel mooi laat dit boek zien dat, hoe de SS ook hun best doet, de ontmenselijking van joden niet slaagt. De dirigent van de kamporkest noemt als reden dat hij met zijn orkest optreedt voor de bewakers en tijdens ophangingen:

‘… ik doe het niet voor de Duitsers, en eigenlijk ook niet voor de gedeporteerden. Ik doe het voor mezelf. Ik wil perfectie. Omdat ik niet anders kan.’

Ook de optredens van Ernst – hij weet zelfs mensen op weg naar de gaskamers aan het lachen te maken – tonen menselijkheid onder zware omstandigheden: beroepseer, opoffering en liefde blijven bestaan.

Wel jammer is dat Webeling in het eerste hoofdstuk een deel van de ontknoping weggeeft: Ernst gaat weer optreden. De lezer weet dus dat hij zal overleven. De wanhoop die hem in de kamptijd regelmatig overspoeld moet hebben, verdwijnt daarmee naar de achtergrond waardoor de meeste aandacht naar de setting van het verhaal gaat. Op die manier gaat het boek minder over Ernst en meer over een concentratiekamp in het algemeen.

Toch is Webelings missie grotendeels geslaagd. Het decor is ijzingwekkend, als sterven een fabrieksmatig proces is, en de pogingen tot kunst en humor, het streven naar het mooiere, het betere, en de liefde, laten zien dat je schoonheid in de hel kan tonen. Ondanks alles is er vrolijkheid in de barakken.


Laat hier je reactie achter:

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Alleen inhoudelijke reacties die gaan over het besproken boek en/of de recensie worden geplaatst.