"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

De leugens en de schaterlach

Donderdag, 6 januari, 2022

Geschreven door: Pieter Berge
Artikel door: Gaëtan Regniers

De schaterlach van Sjostakovitsj

[Recensie] Dmitri Sjostakovitsj is zonder twijfel de meest gepolitiseerde componist van de 20e eeuw. Dat Sjostakovitsj fungeerde als uithangbord voor het Sovjet-regime tijdens de Koude Oorlog staat buiten kijf, of hij het communisme van ganser harte steunde dan wel innerlijk verfoeide is al decennialang voer voor debat. Pieter Bergé brengt de discussie over Sjostakovitsj in kaart en geeft er een extra dimensie aan door te wijzen op diens ‘dissidente’ compositie Anti-formalistische Rajok.

Dmitri Sjostakovitsj (1906-1975) krijgt ook bijna een halve eeuw na zijn overlijden nog heel wat aandacht. De componist werd enkele jaren geleden nog opgevoerd door Julian Barnes in de fictionele biografie De klank van de heilstaat. Musici in de tijd van Stalin. (2021) van Michel Krielaars. Aan de aanzienlijke stapel Sjostakovitsj-literatuur voegt Pieter Bergé, musicoloog aan de Katholieke Universiteit Leuven, nog 127 pagina’s toe.

Het essay De leugens en de schaterlach. Sjostakovitsj’ geheime Stalin-satire valt uiteen in twee delen. In het eerste deel verdiept Pieter Bergé, , zich in de polemieken rond Testimony (‘Getuigenis’), de postuum gepubliceerde ‘memoires’ van Sjostakovitsj. Memoires tussen aanhalingstekens want bij de authenticiteit moeten heel wat vraagtekens geplaatst worden. Testimony baarde vooral opzien omdat het komaf maakt met het beeld van Sjostakovitsj als de gevierde Sovjet-cultuurpaus die slaafs de partijlijn volgt. De componist blijkt plots een felle tegenstander van het Sovjetsysteem te zijn. Geen wonder dat er vraagtekens bij de authenticiteit worden gesteld. Bergé gaat ad libitum in op die eindeloze discussie tussen believers en non-believers, een beknoptere weergave was wellicht aangewezen geweest.

In het tweede deel staat De Antiformalistische Rajok centraal, een muzikaal werk waarvan het auteurschap vaststaat (al was Sjostakovitsj volgens sommigen eerder co-auteur). In die satire neemt Sjostakovitsj het socialistisch realisme op de korrel, de officiële kunstdoctrine in de Sovjet-Unie die hem zelf parten had gespeeld. Beschuldigd worden van ‘formalisme’ was in die dagen de strengst mogelijke vingerwijzing die een componist niet enkel monddood maakte, maar ook in de Goelag (of erger) kon doen belanden. De Antiformalistische Rajok is in die optiek opzienbarend, ook al schreef Sjostakovitsj het ‘voor de lade’ en werd het in de Sovjet-Unie nooit opgevoerd. Een daad van actieve dissidentie is De Antiformalistische Rajok zeker niet, Bergé noemt het wel terecht een “klinkend bewijs van Sjostakovitsj’ ongelooflijke aversie van de cultuurpolitiek onder Stalins tirannie”.

Dans Magazine

Het grote probleem met de Sjostakovitsj-controverse is de binaire logica die de discussie overheerst, een echo van de wereld van de Koude Oorlog waarin het dispuut ontstond en beide kampen Sjostakovitsj maar wat graag wilden claimen. De realiteit van een dictatuur verdient meer nuance: was Sjostakovitsj een die-hard communist? Neen, wellicht niet. Al maakt dat van hem nog geen dissident, maar eerder een mens. Bergé’s voorstel om te focussen op de muziek van Sjostakovitsj is een verademing, het heeft inderdaad weinig zin om het oeuvre van de componist te interpreteren aan de hand van Testimony, een boek waarvan de authenticiteit problematisch is en blijft. Zelf weet Bergé dit slechts ten dele waar te maken door zijn overmatige aandacht voor de hele controverse. Waarom niet meteen de aandacht vestigen op De Antiformalistische Rajok en de analyse ervan linken aan de discussie rond Sjostakovitsj’ houding ten opzichte van het regime? Wellicht kan dit meer nuance in het debat brengen, op voorwaarde dat voldoende aandacht gaat naar de context waarin Sjostakovitsj leefde en werkte.

Voor wie zich grondig wil inlezen in de polemiek die de laatste decennia over Sjostakovitsj werd gevoerd, komt in dit boek aan zijn trekken. De eindeloze stroom argumenten en tegenargumenten versluieren de nieuwe aanpak die Bergé voorstelt. Hopelijk volgt er nieuw werk van zijn hand waarin die weg verder wordt ingeslagen.

Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles