"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

De muur van Hadrianus

Woensdag, 21 maart, 2018

Geschreven door: Adrian Goldsworthy
Artikel door: Karin de Leeuw

Gids voor een wandeling langs de Schotse grens

Op de plek waar het Britse hoofdeiland heel smal is, de grens tussen Wales en Schotland, daar kun je nog overal de resten zien van de (vrij lage) muur die daar in de Romeinse tijd is gebouwd. De muur van Hadrianus noemen we hem tegenwoordig, naar de keizer die Engeland bezocht. Het is de vraag of de Romeinen en hun tijdgenoten de muur ook zo aanduidden.

[Recensie] Honderdzeventien kilometer lang is de muur. Indrukwekkender nog dan de afstand (het is natuurlijk niets vergeleken met de Chinese muur) is het complex van fortificaties, dorpen, wegen en gesurveilleerde doorgangen dat hier geweest moet zijn. De meeste mensen bezoeken de resten van de muur in het midden, waar het landschap vrij bergachtig is en waar de muur er hier en daar nog indrukwekkend uitziet. Voor het grootste deel liep hij echter door groen glooiend land. De hardnekkige mythe wil dat de muur de goed gesloten grens was, nodig om de agressieve Schotten of Picten buiten te houden. Wie echter de archeologische vondsten bekijkt, kan zien dat er ook ten noorden van de muur Romeinse wegen en zelfs fortificaties waren. Het vermoeden is dat, in de drie eeuwen dat de muur als gecontroleerde doorgang functioneerde ( circa 122-410) er heel wat militair en civiel verkeer heeft plaatsgevonden. De muur was niet het einde van een wereld, niet vanuit het noorden en noch vanuit het zuiden. De Romeinen zelf trokken binnen enkele decennia over de muur door de Schotse laagvlakte tot aan het gebied ter hoogte van het huidige Edinburgh en bouwden daar opnieuw een muur, nu van plaggen en hout. De Muur van Antoninus wordt hij nu genoemd, gelegen tussen de Forth en de Clyde. Na relatief korte tijd werd de muur van Hadrianus weer als limes in gebruik genomen.

Het probleem van hedendaagse historici is dat er vrij weinig geschreven bronnen over deze periode bewaard zijn gebleven. Naar het hoe en waarom voor het bouwen van de indrukwekkende stenen muur blijft het daarom grotendeels gissen. Voor de Romeinen moet het een flinke inspanning zijn geweest om gedurende lange tijd cohorten naar een zo afgelegen gebied te sturen en ook nog op regelmatige basis van soldij in muntgeld te voorzien.

Van de volken ten noorden van de muur zijn geen geschreven berichten. We weten bitter weinig van ze. De verslagen van de Romeinen vullen deze leemte slechts gedeeltelijk. Plaatsnamen en andere geografische aanduidingen zijn vaak niet meer terug te vinden. Zo weten wetenschappers niet waar Mont Graupius, waar een grote slag tegen de Caledoniers geleverd werd, is gelegen. Archeologen hebben ook veel meer nederzettingen gevonden dan de Romeinen benoemen. Het beeld ontstaat dat Schotland in die tijd dicht bevolkt was.

Boekenkrant

Archeologen hebben zich aanvankelijk verbaasd dat de muur helemaal niet zo hoog was. Waarschijnlijk is er ook relatief weinig grootschalige oorlog gevoerd. Er zal echter zeker een dreiging zijn geweest of zijn gevoeld. Langs de muur, hier en daar ook voorzien van een greppel kan men echter gemakkelijker een grens surveilleren. Een kleine groep plunderaars kan natuurlijk bij nacht of mist over de muur klimmen, maar het valt voor een stroper of plunderaar niet mee om met zijn buit, zeker wanneer dat levende haven betreft, weer over de muur ongezien terug te keren naar eigen woonplaats. Het lijkt er op dat de Romeinen er de voorkeur aan gaven plunderaars bij hun terugkeer gevangen te nemen en af te slachten. Daar zou een groter afschikwekkend effect van uitgaan dan wanneer men stropers en plunderaars op de heenweg reeds onderschepte. Of de getergde bewoners van Wales er ook zo over dachten, weten we niet.

Er zijn veel mooiere opgravingssites als het om het Romeinse verleden gaat. Daar vindt men mozaïeken, amfitheaters of aquaducten. De dichtheid van archeologische vondsten rond de muur van Hadrianus is echter uniek en mede daardoor heeft de muur zijn iconische status als toeristische attractie gehouden. Adrian Goldsworthy neemt dan ook aan het eind van zijn boek een hoofdstuk op met tips voor een bezoek aan de muur. Hij beschrijft ook hoe hij gegrepen werd door een verlangen de muur eens te zien toen zijn vader hem als kleine jongen voorlas uit Puck of Pook’s Hill van Rudyard Kipling. Ikzelf las mijn kinderen voor uit de boeken van Rosemary Sutcliff. Ze hadden een even meeslepend effect. Die laatste boeken gaan iets nauwkeuriger om met de historische werkelijkheid dan Kipling die ook Noormannen door de Romeinse wereld laat huppelen. De boeken van Sutcliff zijn echter ook moralistischer en daar moet je van houden.

Nog steeds zijn lange afstandswandelingen langs de muur in trek en worden er ter plaatse allerlei excursies georganiseerd. Adrian Goldsworthy, de auteur van De muur van Hadrianus. De Romeinse limes in Groot-Brittannië komt er zelf ieder jaar. Hij is een gerenommeerd historicus die promoveerde in Oxford op een proefschrift over het Romeinse leger in de periode van de eerste eeuw voor tot en met de tweede eeuw na Christus. Hij levert bovendien regelmatig bijdragen aan de Hadrian Society, een gezelschap dat zich bezighoudt met de geschiedenis van de muur. Goldsworthy weet dus waar hij het over heeft.

Misschien moet je zoveel weten en zo ver boven de stof staan om zo’n eenvoudig boek te schrijven. De muur van Hadrianus is een beknopt boek met zijn 192 pagina’s. Je kunt het meenemen op je wandeling. Het is voorzien van een beperkt aantal verhelderende tekeningen en kleurenfoto’s. Goldsworthy heeft al een reputatie als schrijver van populaire geschiedenisboeken en die doet hij met dit boek weer eer aan. Het boek leest heel gemakkelijk. Het is voorzien van een tijdlijn en vier pagina’s met literatuur en websites voor mensen die meer willen weten. Persoonlijk vind ik het jammer dat Goldsworthy niet iets meer informatie geeft over zijn bronnen. Van veel dingen die Goldsworthy nu beschrijft, is voor de lezer niet na te gaan waar hij zijn feiten en interpretaties vandaan heeft. Zesendertig voetnoten op een heel boek is wel heel summier wat dat betreft.

Op 22 maart van 18.00 tot 20.00 uur wordt de Nederlandse vertaling van de De muur van Hadrianus feestelijk en uitgebreid gepresenteerd in de Doelenzaal van de bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam. Aanmelding via www.spui25.nl

Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles

Boeken van deze Auteur: