"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

De nietige miljoenen

Vrijdag, 4 juni, 2021

Geschreven door: Jess Walter
Artikel door: Jan Koster

Een verhaal van alle tijden

[Recensie] De tijden zijn veranderd, de scherpe kantjes waren eraf maar worden weer scherper. De nietige miljoenen van Jess Walter gaat over maatschappelijke tegenstellingen die er, ruim een eeuw nadat dit verhaal zich afspeelt, nog steeds zijn. Het is de eeuwige strijd tussen ondernemers die zich alles kunnen permitteren en werknemers die je met meer gevoel voor verhoudingen loonslaven kunt noemen. De titel slaat op laatstgenoemden, het speelt zich af aan het begin van de twintigste eeuw in de mijnstad Spokane, in het noordwesten van de VS.

“Echt iedereen, behalve de rijke elite, leefde, beet op een houtje, vocht en ging dood. En waarvoor? Voor niets – de nietige miljoenen die geen schijn van kans hadden in deze wereld.”

Waarmee het leven en het perspectief van de twee belangrijkste personen wel is geschetst. Dat zijn de broers Gig (Gregory) en Rye (Ryan) Dolan. De nietige miljoenen opent met de moord op een agent. Dat vormt de aanleiding voor het politiekorps om zich flink uit te leven op degenen die noodgedwongen in de open lucht overnachten, op een sportveld. De meesten van hen zijn zich van geen kwaad bewust.
De broers worden, met twee anderen, in het nauw gedreven en het lijkt helemaal mis te gaan. Eén van de anderen, Early Reston, laat het zover niet komen en met het nodige geweld zorgt hij ervoor dat het viertal kan ontkomen.

Dat krijgt een staartje. Bij de vakbondsactie die kort daarop volgt worden de broers, met vele anderen, opgepakt en zonder proces vastgezet. De cellen worden zo vol gepropt dat er geen bewegingsruimte is; sommigen leggen daardoor het loodje.
Een welbespraakte advocaat krijgt de zestienjarige Rye vrij. Zijn oudere broer, de activistische Gig, niet. Die moet het zes maanden zien vol te houden.
Rye wordt de speelbal van de strijdende partijen. Aan de ene kant is daar de mijneigenaar, Lemuel Brand, die zo ongeveer alle touwtjes in handen heeft. Deze biedt Rye aan om zich in te spannen om diens broer vrij te krijgen. Maar dat heeft een prijs. De jonge knaap wil maar één ding: zijn broer uit de gevangenis zien te krijgen. De gevolgen van de tegenprestatie overziet hij dan nog niet.
Aan de andere kant wordt hij het gezicht van de mishandelingen die in de gevangenis hebben plaatsgevonden. Een miserabeler positie is nauwelijks denkbaar.

Geschiedenis Magazine

We zijn dan pas aan het begin van de ontwikkelingen in het ijzersterk opgebouwde en pakkende verhaal. Er is geen ontkomen aan. Als lezer raak je betrokken bij de strijd van de uitgebuite arbeiders. De strijd lijkt uitzichtloos. De macht van Lemuel Brand en de zijnen is simpelweg te groot. Maar dan duikt ineens een jonge vrouw op die in andere delen van het land al successen heeft weten te behalen. Het is Elizabeth Gurley Flynn, die ook echt heeft geleefd. Ook zij wordt opgepakt. Dat klinkt niet goed maar het blijkt een keerpunt. Hetgeen zij ziet gebeuren, en dat is misselijkmakend, zal een vlijmscherp wapen blijken in de strijd die dan nog lang niet beslist is.

De kracht van De nietige miljoenen zit hem, naast de uitgekiende opbouw, in de prachtige karakters. Er komen nogal wat personen voorbij en er is er vrijwel niet één die uitgesproken goed of slecht is.
Gurley Flynn is een bewonderenswaardige vrouw met veel lef, steviger dan veel mannen, met een ongekende bravoure. Zij is ook iemand die een deel van de donaties aanwendt voor een doel, weliswaar een goed doel, maar dat anders is dan waarvoor het is opgehaald.
Early Reston is een fenomeen apart, een man waarop je geen grip krijgt. Hij schuwt het geweld niet, maar aan welke kant staat hij nu eigenlijk? Staat hij wel aan een kant of is anarchie zijn drijfveer? Het enige dat zeker is, is dat je hem maar beter niet tegen je kunt hebben.

De echte hoofdrol is weggelegd voor Rye, ook iemand met meer gezichten. Dat kun je hem nauwelijks aanrekenen gezien zijn leeftijd en zijn toen nog beperkte ontwikkeling. Hij volgde Gig, lezen en schrijven kon hij niet en hij lijkt gedoemd tot een ellendig leven. Er zijn twee reddingsboeien. De liefde voor Gurley Flynn, niet eens zo veel ouder maar wel veel wijzer. De andere is Oorlog en vrede van Tolstoj, het lievelingsboek van Gig. Het is het boek dat Rye gebruikt om te leren lezen. Hij wil per se weten waarom Gig zo gefascineerd is door dat werk. Er gaat een wereld voor hem open. Waaruit je meteen kunt afleiden dat De nietige miljoenen ook de nodige diepgang kent. Denkers als Nietsje, Marks en Roesso komen voorbij (wisten zij veel hoe je die namen schreef).

Het slotwoord is aan Rye. Het is 1964 en hij blikt terug op die turbulente jaren. Hij is getrouwd, heeft altijd in loondienst gewerkt en is het vakbondswerk trouw gebleven. Dat zijn hart op de juiste plaats zit blijkt uit wat hij heeft gedaan met het geld dat hij destijds bij toeval in handen kreeg.

De nietige miljoenen is een maatschappijkritisch werk dat vol staat van de kritiek op zogenaamde vooruitgang. Neem bijvoorbeeld deze kenmerkende passage:

“Maar nu zijn onze vissen er niet meer’, zei ik. ‘De dammen houden ze weg. Nu is onze rivier rioolwater, afval en rotzooi uit de mijnen. Op het land verdreven ze al het wild met hun gehamer en hun gezaag, ze haalden alle bessen van de hellingen om nog meer huizen te bouwen – ze hielpen de wereld om zeep en noemden het vooruitgang.’”

Maar eerlijk: zijn wij ruim een eeuw later nou heel veel opgeschoten?

Eerder verschenen op JKleest.nl