… the aimless blade of science slashed the pearly gates
Ik las De ontdekking van de hemel voor het eerst in 1997. Het boek stelde me teleur. Daarom was ik blij dat Recensieweb me de gelegenheid bood het boek te bespreken, zodat ik eens haarfijn kon uitleggen wat er allemaal niet aan deugde. Dat ik me nog eens door die negenhonderd pagina’s miserabele ellende moest worstelen, nam ik op de koop toe. Maar andermaal stelde het boek me teleur: bij nader inzien was het niet zo slecht als ik hoopte.
Laat vooropstaan dat er inderdaad nogal wat schort aan De ontdekking van de hemel. Misschien kan ik dat het beste uitleggen langs een omweg. Als vandaag de dag een boek zou worden gepubliceerd waarin de liefde wordt gepresenteerd als de oplossing voor alle levensvragen, zou het waarschijnlijk worden weggehoond, hoewel dit nog niet eens zo heel lang geleden een vrij normale opvatting was die ook in romans is terug te vinden (bijv. in Vestdijks De dokter en het lichte meisje, 1951). Dat waren de jaren vijftig. Mulisch’ thematiek is nog veel ouder: de onttovering van de wereld, een concept dat al door Max Weber (1864-1920) is ontwikkeld en door Mulisch mooi wordt samengevat als ‘Met elk nieuw technisch ding is het menselijk leven automatisch zinlozer geworden’.
Een verfrissend nieuwe visie op het menselijk leven is dat niet, en Mulisch wordt hier en daar zelfs hysterisch als hij die oubollige thematiek presenteert, bijvoorbeeld als hij rept van ‘het technologisch-luciferische kwaad’. De stelling (op blz.434) dat met Galilei en Descartes ‘de heilloze weg naar Auschwitz en Hiroshima … definitief was betreden’ is ronduit smakeloos. Akkoord, het is niet Mulisch die dit zegt maar een cherubijn, maar omdat het verwoordingen zijn van het hoofdthema, neem ik aan dat de schrijver hier zijn eigen mening geeft.
Het boek is ook te lang. Complete hoofdstukken kunnen eruit zonder dat de plot eronder lijdt. ‘De stenen van Rome’ biedt een cursus jodendom-voor-beginners en ‘Het midden van het midden’ biedt nog meer middelbare-schoolstof. Ook op microniveau zit er veel herhaling in. Als Max Delius ontdekt dat hij een kind heeft verwekt bij de vriendin van zijn beste vriend Onno Quist, maakt de dialoog de lezer voldoende duidelijk dat Max daarvan schrikt. Mulisch voegt daaraan nog toe dat Max zich onpasselijk voelt worden, pips ziet, in paniek raakt, trillende handen heeft en zijn gedachten moet ordenen. Dat is wat teveel van het goede.
Wonderlijk is ook de rol van de muziek. Max en Onno houden van klassieke muziek en hun vriendin Ada is celliste. De engel die het verhaal vertelt, voegt daar nog de Beatles en de Stones aan toe, maar recenter materiaal ontbreekt. Dat leidt tot het onbevredigende contrast dat terwijl Max, Ada en Onno leven in een wereld vol muziek, hun zoon Quinten nog geen mopje van Madonna of Prince mag horen.
Kortom, er rammelt wel het een en ander aan De ontdekking van de hemel. Tien jaar geleden zou ik het bovenstaande hebben kunnen schrijven, en ik zie geen reden erop terug te komen. Dat herlezing van Mulisch’ roman een positiever oordeel oplevert, heeft ermee te maken dat het boek twee vertelniveaus heeft.
In 1997 lette ik vooral op het kosmische drama, de eigenlijke plot: hoe zou de engel erin slagen zijn missie te vervullen? Maar er is een tweede niveau van gewone mensen die de speelbal zijn van de engel. Herlezend, en minder geïnteresseerd in de al bekende afloop, ging mijn aandacht als vanzelf naar het tweede niveau, en realiseerde ik me pas goed hoe verlaten Onno achterblijft: hij heeft in de loop van het verhaal al afscheid moeten nemen van zijn beste vriend, zijn echtgenote, een latere geliefde, zijn passie voor dode talen en zijn loopbaan, en aan het einde verliest hij ook zijn zoon. Bovendien wordt hij ook nog geconfronteerd met de vraag of die zoon zijn zoon wel is en of zijn vriendschap met Max wel zo diep ging als hij altijd heeft gedacht. Ik had medelijden met die sympathieke brompot. Vóór De ontdekking van de hemel moet ik dus zeggen dat het boek op meer dan één wijze kan worden gelezen en méér is dan een hyperintellectuele constructie.
Toch kan ik niet concluderen dat het een echt goede roman is. Daarvoor springen de gebreken te veel in het oog. Mulisch heeft betere boeken geschreven, zoals Het stenen bruidsbed en De zaak 40/61. De ontdekking van de hemel blijft een overschatte roman, maar wel een heel onderhoudende en bij tijd en wijle zelfs ontroerende.
[Een andere vorm van kritiek op De ontdekking van de hemel leverde “Elsbeth Etty met Maak je zelf maar klaar“]
