"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

De Russische bibliotheek - Werken

Vrijdag, 31 mei, 2019

Geschreven door: Daniil Charms
Artikel door: Karl van Heijster

Logica op vakantie

“WAT MIJ INTERESSEERT” noteert Daniil Ivanovitsj Joevatsjov, tegenwoordig beter bekend onder zijn pseudoniem Daniil Charms, in 1933 in zijn dagboek. In de lijst die volgt vinden “gedichten”, “getallen”, “wonderen” en “gezichten” hun weg. Maar ook: “eten”, “het roken van pijp en sigaren”, “dromen” en “het weerbericht”. Charms’ zestiende interesse luidt als volgt: “Alles wat vanuit het gezichtspunt van de logica onzinnig en dwaas is.” Zijn zeventiende: “Alles wat gelach veroorzaakt.”

Lezers van zijn werk hoeven zulke ontboezemingen niet te verbazen. In Charms’ ultrakorte verhaaltjes – vaak niet meer dan één bladzijde – neemt de logica een welverdiende vakantie. Zijn personages gaan het ene moment slapen en worden het volgende moment wakker in een doodskist. Mijmerend over mooie vrouwen groeien ze tot aan het plafond, om vervolgens in duizend kleine balletjes uiteen te vallen. (De huismeester veegt de balletjes zwijgend op.) Midden in een gesprek halen ze een hamer uit hun mond. ‘Voorvallen’ noemde hij die absurdistische scènes in een tijdens zijn leven nooit gepubliceerde bundel. Het is een in zijn kernachtigheid perfecte omschrijving van Charms’ literaire universum. Want inderdaad, daar vallen dingen slechts voor. Ze komen nergens vandaan en gaan nergens naartoe. Het kan dan ook niet anders dan dat de inwoners van zijn universum alles ondergaan met een gepaste inertie.

Dat wil zeggen: voor hen gepast. Want de spanning in Charms’ werk ontstaat juist uit het contrast tussen het wrede geweld van de gebeurtenis aan de ene kant, en de totale banaliteit van het gebeuren aan de andere. Zo alledaags als Charms’ voorvallen zijn voor zijn personages, zo grappig, schokkend of vervreemdend zijn ze voor zijn lezers. Een titelloos voorval uit 1926 illustreert het meesterlijk:

“Op de kade van onze rivier had zich een grote menigte verzameld. De commandant van het regiment, Sepoenov, was te water geraakt. Hij kreeg een hele hoop water binnen, sprong tot aan zijn buik uit het water, schreeuwde en ging andermaal kopje onder. Met zijn armen sloeg hij naar alle kanten en opnieuw schreeuwde hij om hulp.
De menigte stond aan de kant en keek bedrukt toe.
‘Hij verdrinkt,’ zei Koezma.
‘Ja, dat is duidelijk,’ bevestigde een man met een pet op. En inderdaad, de commandant van het regiment verdronk. De menigte ging uiteen.”

Kookboeken Nieuws

Toch zijn Charms’ personages niet louter statische, onbeweeglijke figuren. Integendeel, vaak zijn ze de oorzaak van alle ellende – veelal hun eigen. In een titelloos voorval uit 1933-1935 besluit een groep heren azijn te drinken. Als één van de leden protesteert, zwijgen ze net zo lang totdat deze op zijn tenen de kamer uitloopt. Midden in de jaren dertig schrijft Charms’ een toneelstuk met als enige handeling dat één van de twee personages tot zijn eigen verbazing keer op keer op zijn bek wordt geslagen. In De naar buiten vallende vrouwen valt een buitensporig nieuwsgierige vrouw uit het raam, gevolgd door een naar de naar buiten gevallen vrouw nieuwsgierige vrouw, gevolgd door een naar de buiten gevallen nieuwsgierige vrouw nieuwsgierige vrouw, enzovoort.

Wie Daniil Charms leest, krijgt een inkijkje in hoe de wereld eruit zou zien als deze van alle logica ontdaan zou zijn. Fouten worden niet gecorrigeerd, maar steeds opnieuw gemaakt – en op precies dezelfde wijze ook. Geweld lokt meer geweld uit, totdat het ophoudt. Een man gaat als gelovige slapen, maar wordt als ongelovige wakker. Hoe dat moet voelen voor de bewoners van die wereld, blijft door Charms’ droge schrijfstijl ongrijpbaar. Misschien voelt het, precies vanwege het ontbreken van enige logica, wel als helemaal niets. Eén ding is echter wel zeker: voor de bewoners van déze wereld zijn Charms’ Werken ontzettend, grappig, en vooral ontzettend grappig.

Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles