“Patroon van de tolerantie en de culturele onbevangenheid”
[Recensie] Umberto Eco maakt in zijn grote roman over de middeleeuwen De naam van de roos op een gegeven moment een opmerking over de vertaling van de Poëtica van Aristoteles, een boek dat een sleutelrol heeft in de roman:
“’… het feit dat het boek over de Poëtica, dat misschien door een goddelijke beschikking, de christelijke wereld zolang onbekend was gebleven, via de ongelovige moren tot ons is gekomen…’
‘Maar het is in het Latijn vertaald door een vriend van doctor Angelicus van Aquino [Thomas van Aquino/red.],’ wierp William [van Baskerville/red.] tegen.
‘Dat heb ik ook gezegd,’ viel Bengt hem opgelucht bij. ‘Ik lees niet goed Grieks en ik heb juist door de vertaling van Willem van Moerbeke kennis kunnen nemen van dat grootse boek.’”
Eco roemt hier een van de grootste intellectuelen uit de middeleeuwen, Willem van Moerbeke, die zo ongeveer het hele integrale werk van Aristoteles, althans wat beschikbaar was, bewerkte of vertaalde vanuit het Grieks in het Latijn. Het waren deze vertalingen waarop Thomas van Aquino zich baseerde in zijn analyse van Aristoteles, het waren deze vertalingen die een revolutie in het denken veroorzaakte en misschien wel aan de basis stonden van de renaissance. De boeken van Aristoteles kwamen bij toeval in de tweede helft van de middeleeuwen boven water. Veel van zijn werken zoals zijn dialogen zijn definitief verloren gegaan, maar van zijn grote studies als de Ethica, de Fysica, de Politica en Poëtica bleken wel kopieën bewaard gebleven zijn. In De sleutel tot Aristoteles, een studie over het leven en werk van Van Moerbeke wordt minutieus verteld hoe de werken uiteindelijk toch in het westen, ‘boven de Alpen’, terecht kwamen en bovenal hoe Moerbeke ze vertaalde.
Papyrusrollen
Het meest schokkende in deze geschiedenis is wel het verhaal over de toenmalige Kalief van het Islamitische rijk die na de verovering van Alexandrië de duizenden papyrusrollen in de bibliotheek liet verbranden, met daarin natuurlijk ook alle werken van Aristoteles. Zijn redenering: “Indien de werken overeenstemmen met het boek van Allah, waren ze overbodig. In het tegengestelde geval moesten ze als heiligschennend worden beschouwd. Het vernietigen van de boeken was dus het enige passende vervolg.” Er waren zoveel boeken opgeslagen dat de vuren in de stad er zes maanden mee gevoed werden.
Rome
Gelukkig waren in er in het Arabische rijk veel anderen die
wel de waarde zagen van de oude Griekse geschriften en gelukkig waren er meer kopieën
van belangrijke werken beschikbaar. Filosofen als Ibn Sina (Avicenna) en Ibn Rush
(Avverroes) lazen de werken van Aristoteles. Van hen zijn uitgebreide
commentaren op de Griekse filosoof bewaard gebleven. Niet alleen via de Arabische
wereld vonden de Aristotelische werken hun weg naar het Noorden. Ook via het
oude Rome en de overblijfselen daarvan. Filosoof en rechtsgeleerde Boëthius probeerde
in de 5de eeuw al een omvangrijk programma op te zetten om de werken
van Plato en Aristoteles te vertalen in het Latijn. Later bleken in allerlei
kloosters toch delen van de werken van Aristoteles te zijn bewaard, vaak nog in
het Grieks, onvertaald. Maar vaak ook miste de originele Griekse tekst en was
het behelpen met Arabische of Latijnse vertalingen, vaak erg slordig en onzorgvuldig
gemaakt. Een complete reconstructie was dan nodig. Een waar monnikenwerk. En
dat werd gedaan door Van Moerbeke. Deze dominicaner monnik, waarschijnlijk
afkomstig uit onze lage landen (er zijn drie dorpen met een naam die lijkt op
Moerbeke tussen Vlaanderen en Noord-Frankrijk, we weten niet waar zijn wieg
heeft gestaan), kreeg de kans om de klus te klaren. Van Moerbeke was behept met
een uitstekende talenkennis en filosofische ijver. De moderne wetenschap gaat
er vanuit dat er een dertigtal titels van Aristoteles aan te merken zijn als authentiek.
Bijna al deze werken nam Van Moerbeke onderhanden, hij bewerkte ze, voegde ze
samen en vertaalde er een groot aantal.
Bij leven was Van Moerbeke al beroemd. Hij verbleef het grootste deel van zijn leven in Zuid-Europa, in Griekenland waar hij aartsbisschop werd, maar hij leefde ook in Italië aan het pauselijke hof.
Roger Bacon
Op zijn vertaalwerk was kritiek, zijn latijn was niet soepel
lezen we. “Maar alle andere (vertalers) kende de talen en de wetenschappen
niet, en vooral deze Vlaming Willem, van wie de kennis in wetenschappen en in
talen niets waard was,” schreef Roger Bacon. Bacon was een franciscaner monnik
die geloofde in empirie en niet kon wachten om met de boeken van Aristoteles
kennis te kunnen maken. Toch nemen we dat minder soepele latijn van Van
Moerbeke graag voor lief. Dankzij van Moerbeke werd Aristoteles de gigant die
het denken in de middeleeuwen nodig had. De strenge levensleer van Plato werd
gaandeweg vervangen door de meer wetenschappelijke blik op de wereld van Aristoteles.
De sleutel tot Aristoteles is een prachtig boek, hoeveel kennis in deze 229 bladzijden is samengebald is niet samen te vatten. Auteur Pieter Buellens heeft terecht en op een schitterende manier Van Moerbeke aan de vergetelheid weten te ontrukken. Buellens is docent Grieks en Latijn en is als onderzoeker verbonden aan het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte met als specialisatie de middeleeuwse wijsbegeerte. Aan het slot merkt hij op over het werk Van Moerbeke op dat de introductie van Aristoteles door hem onmiskenbaar sneller is gegaan. “Enkele decennia later was de toe-eigening zo ver gevorderd dat ze algemeen als een vanzelfsprekendheid onderdeel van de eigen cultuur werden beschouwd. Veel inzichten zijn dat voor ons nog steeds. Voor zijn bijdrage aan dat proces verdient Willem het misschien om – apocrief en informeel – te worden aangesteld als de patroon van de tolerantie en de culturele onbevangenheid.”
We kunnen het er alleen maar mee eens zijn.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
