Beschrijving van de eerste democratie
[Recensie] Socrates, Plato en Aristoteles: de drie grondleggers van de westerse wijsbegeerte zijn onverbrekelijk verbonden met de Griekse stad Athene. Hier werd de filosofie geboren, hier richtten Plato en Aristoteles de Academie en het Lyceum op. In Athene werd ook voor het eerst op grote schaal geëxperimenteerd met het toekennen van inspraak aan het hele volk. De democratie was geboren. Over de genesis van die eerste democratie en de werking ervan schreef Aristoteles zijn Athènaiōn Politeia, na meer dan tweeduizend jaar als De staatsinrichting van Athene voor het eerst in het Nederlands vertaald.
Aristoteles is echter wellicht niet de echte auteur van het werk, maar het is zeker in zijn kringen opgesteld om gebruikt te worden als basis voor zijn bekendere werk Politika, ergens in de periode 330 – 324 v.C. Hiervoor onderzochten hij en zijn medewerkers de bestuurssystemen van meer dan 150 poleis (‘burgerstaten’). De beschrijving van de staatsinrichting van Athene is de enige die quasivolledig overgeleverd werd. De papyrus was lang verloren gewaand, maar werd in 1891 teruggevonden.
De allereerste democratie
Democratie is nu de meest voorkomende staatsvorm ter wereld. Zelfs landen die notoir ondemocratisch zijn, zullen zichzelf zoveel als mogelijk als democratie promoten. Democratie is de norm geworden. Hoe anders was het in de oudheid? Van de 150 poleis die Aristoteles onderzocht, is er maar één stevige democratie: Athene. Meteen moet het concept ‘democratie’ hier genuanceerd worden. De stad telde ongeveer 170.000 inwoners. Van die inwoners hadden slechts 30.000 mensen het burgerrecht; zij konden dus ten volle deelnemen aan die democratie. De andere groepen waren vrouwen, vreemdelingen en slaven.
Een Athener zou onze parlementaire democratie niet herkennen, en wellicht ook niet erkennen, als democratie. Voor hem is democratie directe democratie. De burgers nemen zelf zitting in de Volksvergadering en de rechtbanken, ze nemen ook zelf bestuursverantwoordelijkheid op. Aristoteles ziet de mens dan ook als politiek wezen: “De mens is een gemeenschapswezen dat alleen in een samenleving volledig tot zijn recht kan komen.” Een interessant element uit de Atheense democratie is het principe van loting. Voor de meeste ambten bepaalde het lot wie de functie voor een bepaalde periode mocht bekleden. Een grote circulatie van gezagsdragers was het gevolg.
De staatsinrichting van Athene bestaat uit twee delen. In het eerste, interessantste, deel beschrijft Aristoteles het ontstaan van de eerste democratie. Na een korte voorgeschiedenis komt het bestuur van Drako aan bod – we kennen hem vooral van zijn uiterst strenge wetgeving (‘draconisch’). Hij legde de basis van de Atheense staatsstructuur, maar beperkte het burgerschap tot een zeer kleine groep mensen. Na Drako komt de belangrijkste persoon van de Atheense democratie: Solon. Hij schafte de schuldslavernij af en verdeelde de bevolking in vier klassen. De laagste klasse had niet het volledige burgerrecht, omdat ze volgens hem onbekwaam was om alle beslissingen te nemen. Na de tirannie van Peisistratos komt Perikles aan de macht, het klassieke hoogtepunt in de geschiedenis van Athene. Het relaas eindigt bij het herstel van de democratie na het bestuur van de Dertig Tirannen. Daarna beschrijft hij, eerder dor, de werking van de staatsinstellingen.
Lessen voor onze tijd
Democratie was voor Aristoteles geen puur positieve term, er kan ook een teveel aan democratie zijn. Hij erkende dat de macht van het volk (de ‘demos’) snel kan ontsporen in een dictatuur van de meerderheid. Helemaal herkenbaar wordt het wanneer hij het over de leidende politici van zijn tijd heeft: “[Er] was ten slotte een voortdurende afwisseling in de demagogie van lieden die er vooral op uit waren om door bruut optreden indruk te maken bij de grote massa en zich daar populair te maken door successen op korte termijn na te jagen.”
De grote staatsman Solon kan voor politici van onze tijd een grandioze inspiratiebron zijn. Toen hij de macht in handen had, liet hij zich niet door een van beide partijen van de Atheense politiek (de aristocratie en het gewone volk) inlijven. Hij probeerde de massa niet naar de mond te praten, maar koos resoluut voor het goede, ook wanneer hij hiervoor zelf nadeel ondervond, “om dan maar bij beide partijen in ongenade te vallen, maar hij heeft zo wel zijn vaderland gered en het de beste wetgeving gegeven.”
Waardeoordeel
Een werk uit de vierde eeuw voor Christus in het Nederlands vertalen is geen sinecure. De vertalers leverden hierin excellent werk. De staatsinrichting van Athene is mooi vertaald en ruim van verhelderende voetnoten voorzien, cruciaal om het eigenlijke werk te begrijpen. De organisatie van de Atheense democratie was een kluwen waarin de schitterende inleiding structuur brengt. In 80 bladzijden krijgt de lezer inzicht in het denken van Aristoteles, in de werking van de democratie en de geschiedenis van Athene. Het oordeel over de eigenlijke tekst van Aristoteles is wat tweeslachtig. Uit het werk zijn heel wat interessante lessen voor de politiek van onze tijd te trekken, maar soms – zeker in het tweede deel – wordt het te technisch. Wellicht eerder voor een gespecialiseerd publiek.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
Zie eveneens Aristoteles’ oerboek Politika: een essay geschreven door Arnold Heumakers en van de hand van René Gabriëls een signalering.
