Ontwikkelingen in herdenken
[Recensie] 4 en 5 mei sinds 1945 luidt de ondertitel van dit interessante boek over ons herdenken van de Tweede Wereldoorlog. “De oorlog is langzaam maar zeker het zelfbeeld van Nederland gaan bepalen” aldus historicus en columnist Ben Knapen, (p. 17). Zeker op 4 en 5 mei ervaren wij hoe langdurig en ingrijpend de impact van de Tweede Wereldoorlog nog altijd is.
Waar we niet zo bij stilstaan is het feit dat het herdenken op 4 en 5 mei tal van ontwikkelingen heeft doorgemaakt en ook menig keer onderwerp van bezinning en stevige discussie is geweest. In De stilte en de storm komt dat hele proces voorbij in het kader van de tijd en de wijze waarop men toen tegen de Tweede Wereldoorlog, daders en slachtoffers, militairen en burgers aankeek.
Niemand beseft vandaag de dag nog dat 4 mei op initiatief van een verzetsman tot stand is gekomen. Aanvankelijk was het de stille tocht naar de Waalsdorpervlakte waar verzetsmensen werden herdacht die daar destijds zijn gefusilleerd. Pas in 1988 nam de herdenking op De Dam die van de Waalsdorpervlakte over.
De overheid wilde toen ook gesneuvelde militairen herdenken maar daar moest wel voor gepraat worden. Wij kunnen ons niet meer voorstellen dat er in de eerste jaren na de oorlog geen aandacht was voor Joden en burgerslachtoffers. Centraal stond “de geest van het verzet”; het eren van de doden schept verplichtingen ten aanzien van onze vrijheid, zo vond men. Pas in 1961 werd de herdenking ruimer geformuleerd en ging om mensen die “… sinds 10 mei 1940 waar of wanneer ook ter wereld in het belang van het Koninkrijk zijn gevallen” (p. 75). Koningin Juliana en prins Bernhard hebben bijgedragen aan deze destijds vernieuwende invulling van het herdenken.
Zo is geleidelijk aan de blik niet meer uitsluitend op het verleden gericht maar wordt er in de maatschappijkritische sfeer van de jaren 60 en 70 ook naar actuele conflicten in de wereld gekeken. Daarbij wordt herdenken soms (te) politiek geladen en eenzijdig van karakter. In deze jaren komt er ook aandacht voor Joden, homoseksuelen, de oorlog in Nederlands Indië en het psychisch leed dat de oorlog voor burgers teweeg bracht. Zo worden uiteindelijk allen herdacht “die door oorlogshandelingen en terreur zijn omgekomen” (p. 152).
Dit alles is niet zonder slag of stoot gegaan; er hebben stevige politieke en maatschappelijke debatten plaatsgevonden want oorlog en herdenken lag en ligt nog steeds uitermate gevoelig. Dat bleek recent bij de uiterst misplaatste poster waarbij Forum voor Democratie betrokken was en waarin het zo werd voorgesteld dat de vrijheid in 2020 – het jaar waarin corona de wereld ging beheersen – tenonder ging door vrijheidsbeperkende maatregeln die in de ogen van Forum en andere groepen volkomen misplaatst zijn.
Vergelijkingen met de oorlog kunnen én mogen niet lichtvaardig worden gemaakt want daarvoor waren deze jaren té verschrikkelijk. Wel komt er meer ruimte voor zelfkritiek en een evenwichtiger beeld van ‘goede’ en ‘foute’ Nederlanders. Ook de relatie met Duitsland wordt een – niet gemakkelijk – onderwerp van discussie: “De Duitsers waren veranderd van voormalige vijanden in bondgenoten in een verenigd Europa” (p. 212). Duitsland krijgt een plek bij de 50-jarige herdenking van D-day.
Dit boeiende boek belicht een belangrijk deel van onze nationale geschiedenis en zou gelezen moeten worden door iedereen die bij de organisatie van 4 en 5 mei is betrokken.
Ilse Raaijmakers is historica en gepromoveerd op de geschiedenis van het herdenken op 4 en 5 mei. Dit boek is de publieksversie van haar proefschrift. Zij werkt bij het Arq Kenniscentrum Oorlog, Vervolging en Geweld.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
