Het noodlot van de buitenstaander
Om deel uit te kunnen maken van een andere cultuur is het niet voldoende je de plaatselijke gewoontes eigen te maken, de taal te leren, de mensen te kennen. Om deel van het ene te zijn, moet je de scheidslijnen met het andere herkennen. Zolang je het onderscheid tussen stammen, standen en sociale klassen niet kunt of wilt maken, blijf je een buitenstaander. En dat begint bij jezelf, bij jezelf te erkennen als iets vreemds in de vreemde cultuur: je bent er niet in geboren, je hebt er niet je leven lang in geleefd, je bent het niet.
Je blijft een vreemde, en het beste dat je kunt doen is dat erkennen. En als je dat niet wilt of kunt, loopt het niet goed met je af, leert Ariëlla Kornmehls tweede roman De vlindermaand.
Joni is een Nederlandse arts in een Zuid-Afrikaans ziekenhuis – aan haar huidskleur is ze niet te onderscheiden van de Afrikaners. En een workaholic als ze is, toont ze ook zo weinig van zichzelf dat iemand meer van haar zal zien dan dat. Haar collega’s blijven op een afstand, en ze houdt ze op een afstand: de apartheid is weg, maar de vooroordelen die de blanken koesteren vindt ze afgrijselijk.
Voor haar zwarte maid Zanele en haar gelijken is Joni ook een vreemde. Maar niet alleen een blanke, een rijke, een bazin. Als Zanele ruzie heeft gehad met die bemoeial van een tuinman van de buren, vraagt Joni ernaar: ‘Wilde hij weten waarom ik geen man heb?’ Zanele zwijgt geforceerd, dan legt ze het uit: ‘Jonge mooie vrouw, geen kinderen, vindt hij raar.’
En dat is niet het enige wat de zwarten rondom de witte vrouw raar vinden.
Joni is halsoverkop naar Zuid-Afrika gekomen, maar ze vertelt niemand waarom. Om dat geheim draait De vlindermaand en om haar relatie met de enige persoon aan wie ze het wil uitleggen: haar dienstmeid. Joni vertelt Zanele wél waarom ze geen man en kinderen heeft, dat ze onvruchtbaar is, dat dat de reden is dat ze Nederland ontvlucht is. Ze neemt haar wél in vertrouwen, beschouwt haar als haar enige vriendin, en negeert daarmee de sociale verhoudingen. Joni is de baas, daarmee staat ze boven Zanele, én ze is import, en daarmee op een vreemde manier afhankelijk en zelfs ondergeschikt aan Zanele.
Joni’s rol is ambigu, en dat begint ze ook in haar contacten met anderen te merken. Als bazin koestert ze moederlijke gevoelens voor Zaneles dochtertje Shanla. Maar als ze zich seksueel aangetrokken voelt tot Zaneles zoon Mbufu, de straatarme playboy met zijn handeltjes, is ze import. Hij neukt de zwarte meisjes en laat ze zwanger achter, maar negeert haar als ‘maar’ het witte meisje dat ze is. Of…?
‘Mbufu duwde zijn stevige schouder zogenaamd vriendschappelijk tegen de mijne en zei dat het hoe dan ook nooit goed kon aflopen.
Dat beaamde ik. Het zou een natuurwet moeten zijn. Niets loopt goed af. Hij stak er nog een op. Terwijl ik in de vlam keek, insinueerde ik dat hij er toch wel moeite mee had, hij was er zo uit het niets over begonnen. Met het sigaretje tussen zijn lippen geklemd, zei hij dat dit toevallig echt een leuke meid was geweest. Maar ook zij had het verpest.
Nóg een reden om het vanavond te doen, dacht ik.
Ik zou niets verpesten.’
Op die fysieke wijze zal Joni geen deel uit gaan maken van de Zuid-Afrikaanse verhoudingen, maar Mbufu’s natuurwet wordt ook voor haar bevestigd. Joni’s problemen worden niet opgelost, noch die van de samenleving waar ze deel vanuit is gaan maken. Integendeel, De vlindermaand presenteert het wanhopige resultaat van die problemen.
Joni kwam in dit land met niets dan de eenzaamheid en maar één zekerheid: ze kon niet anders. Die zekerheid gaat eraan, en daarna ook haar enige hoop om haar eenzaamheid te ontvluchten. Zanele wordt door inbrekers verkracht en voor dood achtergelaten.
Kornmehl beschrijft eenzaamheid, ongelijkheid en noodlot, en toont zich daarin zeer bedreven. Ze neemt je mee met haar soepele stijl, bouwt de spanning op en raakt. Hoewel… Als er iets is aan te merken op dit boek, dan is het dat daarmee de ellende bijna onopgemerkt aan je voorbijtrekt. Hoe rauw de werkelijkheid ook wordt, Kornmehls stijl loodst je er wel doorheen. Toch toont ze haar protagoniste en diens wereld in alle complexiteit zonder oplossingen te bieden. Ze toont de buitenstaander en diens noodlot buitenstaander te blijven en zet daarmee aan ‘t denken: dat is kwaliteit.
