Een hoge ambtenaar in oorlogstijd
[Recensie] ‘Burgemeester in oorlogstijd’ is een zegswijze geworden voor iemand die om erger te voorkomen zijn handen niet schoon kan houden. Journalist Kees Tukker past het toe in zijn integere en op goed onderzoek gebaseerde boek over zijn oudoom Jan Groen Tukker. Hij was een boerenzoon die in Wageningen studeerde en hoge ambtenaar werd op het ministerie van Economische Zaken. In de Tweede Wereldoorlog was hij voedselcommissaris van Gelderland, waardoor hij er verantwoordelijk was voor de voedselvoorziening en -distributie. Het staat vast dat hij de voedselvoorraden kleiner aan de bezetter opgaf dan ze waren, waardoor hij voedsel aan het zicht van de autoriteiten onttrok, dat hij vervolgens naar onderduikers en politieke gevangenen sluisde. Dat hij om dat te kunnen doen deutschfreundlicher moest lijken dan hij was, en het Rijkscommissariaat van Seyss-Inquart, toen het in 1944 naar Apeldoorn was verhuisd, jaarlijks van pluimvee en 10.000 eieren voorzag, zijn ook harde feiten. De hamvraag is: overschreed hij grenzen? Zijn ambtenaren zoals hij collaborateurs geweest, helden, of geen van beide? Waarom is er over hem een dossier in het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging met pijnlijke beschuldigingen?
Kees Tukker ging op onderzoek uit en ontdekte dat zijn oudoom zich voor en tijdens de oorlog bij collega’s en medewerkers, maar ook in NSB-kringen, niet geliefd had gemaakt. Sommige aanklachten leken op een afrekening. Zo was er een bij van een medewerker die hij voor de oorlog had opgedragen de NSB te verlaten. Na de bevrijding werd Tukker gearresteerd, op non actief gezet en gedaagd voor een zuiveringscommissie. Kern van de zaak was of hij zijn functie had moeten opgeven. Consequentie was dan wel geweest dat een NSB’er die had overgenomen en een eind zou hebben gemaakt aan het saboteren van Duitse maatregelen. De uitspraak was gunstig voor Tukker, zij het dat werd vastgesteld dat hij door zijn ‘herhaaldelijk gevolgde opportunistische politiek soms te ver’ was gegaan. Hij werd gerehabiliteerd en alleen berispt voor zijn lidmaatschap van een Nederlands-Duits Cultuurgezelschap. Hij werd bevorderd tot Inspecteur van de Landbouw, maar bleef toch besmet, zoals ook veel burgemeesters. Hij mocht bijvoorbeeld van PvdA-landbouwminister Sicco Mansholt niet als docent in Wageningen terugkeren.
Dit boek vult een leemte in de oorlogsgeschiedenis. Het beschrijft de dilemma’s van hoge ambtenaren met een directe verantwoordelijkheid voor veel mensen, en roept de vraag op wie van hen na de oorlog wel en wie niet gezuiverd moesten worden, en wat daarvoor de criteria waren.
—
Eerder verschenen in Geschiedenis Magazine
