De vos als “muze”
[Recensie] Op de voorkant van De vos van Dubravka Ugrešić staat prominent dat het een roman betreft. Op de achterkant wordt dat min of meer bevestigd. Er zijn inderdaad elementen die zorgen voor voldoende samenhang om het als een geheel te zien. De constructie is daarentegen zo vernuftig dat je elk van de zes delen ook als los verhaal kunt lezen. Tegelijk kun je het ook lezen als een zoektocht naar hoe verhalen ontstaan.
“Inderdaad, hoe ontstaan verhalen? Ik denk dat veel schrijvers zich deze vraag zullen stellen, al gaan de meeste een antwoord uit de weg.”
Zo begint het eerste deel van De vos, getiteld Verhaal over hoe verhalen ontstaan. Het is de titel van een stuk van de Russische schrijver Boris Pilnjak. Een mogelijke verklaring voor dat ontwijkgedrag geeft ze vervolgens zelf: “omdat ze daar het risico lopen zich te zullen gedragen als een arts.” Het is ook niet voor niets dat het deel begint met een citaat met als kern dat het echte literaire genoegen begint als het verhaal aan de controle van de verteller ontsnapt.
Dat deel gaat vooral over het werk en leven van Pilnjak, met allerlei zijsprongen.
Losse verhalen met samenhang
Er volgen vier delen die gemakkelijk als los verhaal kunnen worden gelezen. De onderwerpen zijn telkens verschillend en elk verhaal heeft zijn eigen charme. Ter illustratie: het vijfde deel heet Little miss Footnote. Het gaat over Dorothy Leuthold die een toevallige ontmoeting had met het gezin Nabokov. Ze maken een uitstapje naar de Grand Canyon. In een passage die onbedoeld sensueel uitpakt landt een onbekende vlinder op een intiem deel van het lichaam van Dorothy. De auteur Nabokov vangt deze vlinder en geeft het een naam die naar haar verwijst: Neonympha dorothea.
Losse verhalen maar er is veel dat deze verhalen met elkaar verbindt. Ze bevatten geregeld verwijzingen naar andere passages in De Vos. Het zijn de telkens terugkerende onderwerpen die mede zorgen voor samenhang. Het zijn onder meer de bespiegelingen over Russische schrijvers, een terrein waarop Ugrešić zich uitstekend thuisvoelt, over de literaire congressen die zij bijwoont, haar herinneringen aan de Balkanoorlog. Dat laatste is een keerpunt in haar leven. Haar mening over nationalisme en de onzin van oorlog stak zij niet onder stoelen en banken. Het maakte haar tot een staatsvijand en ze werd een doelwit van nationalistische media, schrijvers en politici. Ze verliet haar vaderland en woont sindsdien in Amsterdam.
Toch is de vos als muze, als inspiratiebron, als metafoor, als symbool voor illusies en verraderlijkheid het element dat zorgt voor de meeste samenhang. In elk deel komt het terug.
Mooi verteld en een gedenkwaardig slot
De auteur is nogal nadrukkelijk aanwezig in het boek. Ugrešić is de verteller en dat zullen wij weten ook. Maar absoluut niet op een vervelende manier, integendeel. Haar belevenissen en ontmoetingen domineren, haar commentaren, wisselend van vilein, ironisch en soms ronduit chagrijnig zijn door de prachtige formuleringen een lust voor het oog.
De vos eindigt met een deel dat verschillende onderwerpen afwisselt. Het meest in het oog springen de passages over haar literaire colleges, vlak voor het einde van het boek, en de gesprekken met haar jonge nichtje. In die gesprekken gaat het deels over hoe verhalen tot stand komen en voor welke keuzes de verteller komt te staan: hoe noem je de hoofdpersoon, op welke manier reizen zij van A naar B. Om te eindigen met de vraag van een studente “is schrijven eigenlijk wel iets is wat je kunt leren”?
In een beschouwing over het antwoord op die vraag speelt diezelfde vos ook weer een rol. Het is in zekere zin ook een antwoord op de vraag waarmee De vos begon.
—
Eerder verschenen op jkleest.nl
